De slaap begrepen?

De slaap vatten betekent in slaap vallen. Je kunt de slaap ook aanpakken, vatten. Denk aan handvatten. Misschien ook: begrijpen; in ieder geval proberen te begrijpen. Dat doet Bregje Hofstede in haar prettig leesbare boek Slaap vatten. Het is een probleem voor velen. Annie Schmidt schreef: Waarom is er geen club van slapelozen? / Men is zo eenzaam als men wakker ligt. / Kijk, aan het voeteneind zit mijn neurose / en ziet mij aan met een bedroefd gezicht.’

Bregje Hostede probeert van alles, maar moet uiteindelijk begrijpen dat ze een type is voor hyper-arousal, iemand met een opvallend actief brein en een grote alertheid ‘wat wil zeggen dat ze emoties en prikkels intenser ervaren’. Volgens Matthew Walker is het een fysiek mankement. Daarom helpen pillen niet en evenmin een eiwitrijk dieet. Ze nam poeders, gebruikte oordopjes, avondthee. Van de slapeloosheid kwam ze pas af toen ze accepteerde dat haar probleem niet te maken had met slaap. Inmiddels was ze een slaapdeskundige geworden. Achterin haar boek staan 212 korte en uitgebreide noten, over de slaap van zeeolifanten tot twintig wetenschappelijke adviezen uit de Margriet. Een op de vijf Nederlanders van twaalf jaar en ouder heeft slaapproblemen; een op de tien zelfs heel veel slaapproblemen. Meisjes hebben meer slaapproblemen dan jongens.

Slaap is een levensvoorwaarde. Dieren die uit slaap worden gehouden – gruwelijke experimenten – worden ziek en gaan uiteindelijk dood door slaaptekort. Normaal kunnen dieren gewoon slapen. Ze piekeren niet over hun problemen. Shakespeares Henry IV benijdt zijn armste onderdanen om hun rustige nachten, want hijzelf is ‘tot verantwoordelijke waakzaamheid veroordeeld’. Die arme onderdanen moeten meestal de hele dag zo hard werken dat ze doodmoe in hun legerstede vielen en sliepen, ondanks het ongedierte en hun soortgenoten, velen in een ruimte.

Gebrek aan slaap is een maatschappelijk probleem. Als je negentien uur wakker bent, functioneer je even aandachtig als iemand die een alcoholpromillage heeft van 0,8; dat betekent dat je dronken bent. Verkeersongelukken gebeuren vaak door iemand die achter het stuur in slaap sukkelt, door gebrek aan slaap.

Bregje Hofstede spreekt met veel wetenschappers, o.a. met Dr. Robert Havekes, onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij leert haar dat de hippocampus bij langdurig slaaptekort krimpt en dat heeft gevolgen voor het verwerken en opslaan van informatie. Ze leest onderzoeksrapporten over de winst die een bedrijf misloopt per werknemer die te weinig slaapt. Management-bureaus prijzen nachtrust aan als een ‘simpele, makkelijke, goedkope manier om de productiviteit op te stuwen’. Als de kortste slapers (zes uur of minder) een uurtje meer slapen, zou dat een land miljarden opleveren.

Een Amerikaanse arts, Murray Raskind, ontdekte dat veteranen met PTTS-symptomen konden worden afgeholpen van een instabiele REM-slaap en daardoor minder last hadden van nachtmerries.

Eus van Someren, hoofd van de afdeling Slaap en Cognitie van het Nederlands Herseninstituut wordt vaak aangehaald, omdat hij haar meer leerde over slaap dan wie dan ook. Hij zegt: ‘Slaap is goed in het herorganiseren van verbindingen in je brein.’ De REM-slaap is daarbij van belang, omdat er alleen dán een bepaald chemisch stofje ontbreekt in de hersenen: noradrenaline. Het ontbreken van dat stofje zorgt er voor dat verbindingen tussen hersencellen makkelijk van elkaar worden losgeweekt en gereorganiseerd. Als er veel noradrenaline is, blijft je emotionele brein actief en dat houdt je wakker.

Allerlei neurologische verklaringen waarbij serotonine een rol speelt en waarbij de hippocampus en de amygdala onder de loep ligt, bevredigen Bregje Hofstede niet. ‘Misschien komt mijn onvrede simpelweg op het conto van de menselijke behoefte aan betekenis.’ De neurologische verklaringen laat de belangrijkste vraag onbeantwoord: die naar de inhoud van storende emoties.

Schrijven is voor mij een poging om zin te verlenen aan wat ik meemaak en aan wat ik van de wereld zie.

Van Paul Verhaeghe, hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse in Gent leert ze belangrijke zaken over ons onbewuste. Ons denken, schrijft hij, blijft niet beperkt tot ons bewustzijn. Niet-bewust ervaren gevoelens noem je affecten. Emoties verhouden zich tot affecten zoals de dierentuin tot de jungle. Affecten zijn gevoelens zonder hokje of naam. Nu begrijpt Bregje Hofstede hoe ze vaak in bed ligt met een bonkend hart en in staat van hoge opwinding een boodschappenlijstje voor morgen formuleert. Maar, zegt ze, ik kan toch niet wakker liggen van karnemelk en champignons? Er moet iets anders zijn.

Een journalist vroeg haar wat volgens haar de zin van het leven was. Ze zei, tot haar eigen verbazing, ‘dat het leven voor mij een dunne draad is, gespannen van A naar B, die over een totale leegte loopt. […] Het leven heeft niet vanzelf zin, zei ik: een vangnet van betekenis bestaat alleen als je het zelf maakt.’ Dit is een mooi voorbeeld van wat zij als schrijfster kan verwoorden.

En dan is er nog de samenleving: de ratrace, de ambitie, het geld, de herrie, de licht- en luchtvervuiling, alles wat ons opjaagt. Uiteindelijk blijkt de oplossing voor de schrijfster een verhuizing naar het platteland, de stilte van de natuur, duisternis, kou, een groentetuin, lichamelijk werk en de daarna komende rust. De route naar de slaap leidde ook naar het geluk.

Remco Ekkers

Bregje Hofstede – Slaap vatten, Hoe een slapeloze de nacht terugwon, Das Mag, Amsterdam. 274 blz. € 22,50.