Er zijn geen kampen op de maan

Naarmate je verder de ruimte ingaat, wordt tijd een steeds onbegrijpelijker dimensie. In 1977 werden twee Voyagers, onbemande ruimtesondes, vanaf Cape Canaveral gelanceerd om onderzoek te doen. Ze legden een verschillende route af, maar hebben in 2012 en 2018 ons zonnestelsel verlaten en reizen nu met een snelheid van 17 kilometer per seconde verder. De eerstvolgende ster zal de Voyager 1 over ongeveer 40.000 jaar naderen op een afstand van 1,6 lichtjaar.

Frank Westerman wil je in De kosmische komedie gelukkig niet imponeren met dit soort getallen. Bij hem zie je naast een fascinatie voor de voortschrijdende wetenschap vooral de interesse in de mensen die door de eeuwen heen stappen hebben gezet in de kosmologie. Hoe sterk moest Galileo aan het begin de zeventiende eeuw nog in zijn schoenen staan om tegen de kerkelijke leer in te beweren dat de aarde om de zon draait? Hij wist dat wetenschappers voor hem ter dood werden veroordeeld voor dat soort ideeën. Westerman reist naar Italië af om in de voetsporen te treden van Galileo. In Florence vindt hij in een museum nog wat lijfelijke overblijfselen: drie vingers op sterkwater in twee weckflessen. ‘In de ene drijft zijn middelvinger, opgericht tegen elke vorm van gezag die zich beroept op dogma’s. In de andere zijn duim en wijsvinger. De kootjes, zwevend in lichtbruine wijngeest – het zijn relikwieën.’ Pas in 1992 zal paus Johannes Paulus II erkennen dat Galileo gelijk had.

Dat elke nieuwe stap in de kosmologie gepaard gaat met ongeloof en scepsis bleek toen Georges Lemaître in 1931 zijn ideeën over de oerknal te berde bracht. Dat hij een jezuïetenpater was, werkte niet in zijn voordeel, want probeerde hij niet God ‘op een gewiekste manier, via de achterdeur, terug in het wetenschappelijke domein te smokkelen’? Religie speelt een belangrijke rol in het onderzoek naar de ruimte al zijn dus niet alle wetenschappers meteen areligieus. De sovjetkosmonaut Aleksej Leonov die als eerste een ruimtewandeling maakte, wist het bij terugkomst echter zeker: ‘Er is geen god.’

Het is de gave van Frank Westerman om op een enthousiasmerende manier allerlei theorieën en ideeën met elkaar te verbinden. Westerman gebruikt, net als in zijn andere boeken, zijn persoonlijke leven om een ander verhaal inzichtelijker te maken. Dat doe hij bijvoorbeeld door zijn ervaringen als oud-Ruslandcorrespondent mee te nemen, maar ook door te vertellen over zijn tijd op de Christelijke Scholengemeenschap Assen die de beschikking had over een sterrenkoepel met telescoop. Op een klassenavond gaat hij met een vriendinnetje kijken naar de sterren, al had zij op een wat romantischer invulling gerekend dan de jonge Frank die vooral Mars van dichtbij wilde zien. Deze intermezzo’s maken De kosmische komedie tot een uiterst leesbaar boek.

Een belangrijke rol in het boek van Westerman speelt Westerbork. Waar anderen kijkers en telescopen gebruiken, richt Jan Oort een rij radiotelescopen naar de hemel om radiosignalen uit het heelal op te vangen. De radiotelescopen staan in Westerbork pal naast het voormalige doorvoerkamp. De plek waar onder meer Anne Frank op de trein werd gezet naar Auschwitz-Birkenau. De symboliek ligt voor het oprapen: hemel en hel komen op één plek samen.

Een van de mooie spiegelingen in het boek gaat over het noemen van namen. Zoals in Westerbork begin 2020 de 102.000 namen werden voorgelezen van mensen die weggevoerd en vermoord werden, zo bevinden zich aan boord van de volgende vlucht naar Mars drie microchips met daarop de namen van 10.932.295 aardbewoners. Want, de volgende stap in het denken over de ruimte is dat we als beschaving niet uniek zijn. Ergens, wellicht in een ander zonnestelsel, moet toch ook wel leven te vinden zijn? En hopelijk hebben die andere heelalbewoners apparatuur om onze microchips uit te lezen. De Voyagers uit de jaren zeventig kregen nog een gouden lp mee waarop allerlei geluiden en muziekstukken stonden. ‘Er is een naald meegeleverd, maar geen platenspeler.’ Met een beetje geluk beschikken andere beschavingen ook over Marktplaats.

De toekomst is dat wij naar Mars gaan om daar verder te pionieren, al zit een retourtje er voorlopig nog niet in. Zullen de mensen daar een betere wereld stichten? Frank Westerman heeft er een hard hoofd in. ‘Nu nog zijn de andere hemellichamen in het zonnestelsel vrij van geweld, roofbouw, vervolging, vervuiling, slavernij, dwangarbeid. Er zijn geen kampen op de maan.’ Laten we hopen dat het zo blijft en dat de ruimte vooral het domein van de vooruitgang is.

Frank Westerman schreef een fascinerend boek over mensen die de grenzen van de wetenschap verleggen.

Coen Peppelenbos

Frank Westerman – De kosmische komedie. Querido Fosfor, Amsterdam. 284 blz. € 22,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 12 februari 2021.

(foto: Koningin Juliana opent Synthese Radio Telescoop in Westerbork, Verhoeff, Bert / Anefo, Nationaal Archief, CC0)