Te rade bij denkers

De grote kwesties van onze tijd verlangen grote debatten, waarin van alle kanten uiteenlopende, maar goed doordachte ideeën naar voren kunnen worden gebracht. Debatten die niet steeds door de waan en het rumoer van de dag uit hun verband worden gerukt. Zijn er zulke debatten? Nauwelijks, omdat velen menen dat elke waarheid subjectief is en ze daarom genoeg hebben aan hun eigen waarheid. Het heersen van die opvatting is trouwens niet de minste van de grote kwesties van onze tijd.

Om dat debat toch van ideeën en impulsen te voorzien, interviewde Bas Heijne voor NRC Handelsblad tussen 2018 en 2020 zeventien vooraanstaande denkers, die de afgelopen jaren belangrijke, nieuwe inzichten publiceerden. In Leugen & waarheid zijn die interviews gebundeld. Stuk voor stuk zetten ze aan tot overdenking.
Leugen & Waarheid opent met Heijnes interview met fysisch antropoloog en primatoloog Richard Wrangham. Wrangham publiceerde in 2019 The Goodness Paradox. De menselijke soort is, vergeleken met primaten, verrassend vreedzaam als het om dagelijkse, onderlinge omgang gaat. Tegelijkertijd is grootschalig georganiseerde agressie, met massavernietiging en genocide tot gevolg, voor onze soort niet uitzonderlijk. Hoe deze ogenschijnlijke paradox te verklaren? En is feminisering een uitweg?

Onder Heijne’s gesprekspartners zijn veel sociale wetenschappers en historici. Belangrijkste vragen: waar komen de onvrede en het onbehagen vandaan die velen anno nu lijken te beheersen? Waarom vertaalt zich dat tot rechts-populisme? Is het (weer) opkomen van racisme en antisemitisme daaraan gerelateerd? Kunnen we in veel breder perspectief spreken van een crisis van – of zelfs een opstand tegen – moderniteit?

Benadrukking van eigen (groeps-)identiteit en de eis van respect voor een eigen nationale, culturele, raciale, of genderidentiteit, lijken zelfreflectie en relativering in de weg te staan. Van nastrevenswaardig ideaal wordt gelijkheid tot argument voor het opeisen van respect voor de eigen groep. De onvrede en het onbehagen leiden intussen niet tot meer vraag naar kennis, integendeel. Wetenschap wordt in toenemende mate met ‘de elite’ geassocieerd en haar waarheden worden door velen als subjectief beschouwd, waaraan eigen, alternatieve waarheden minstens gelijkwaardig zijn. Feiten doen er steeds minder toe, zeker in het politieke discours. Voor politiek succes moeten gevoelens worden aangeboord, uitvergroot en gehonoreerd, zij het vaak slechts in de vorm van bevestiging.

Willen we zinvol en vruchtbaar maatschappelijk kunnen debatteren op breed maatschappelijk niveau, dan zal dat moeten veranderen, maar hoe? Heijne noteert van meerdere gesprekspartners de stelling dat velen in de moderne wereld het frustrerende gevoel hebben te midden van globalisering en neoliberalisme genegeerd en vergeten te worden en hooguit nog speelballen te zijn, gemanipuleerd door machten waar ze geen invloed op hebben. Om te beginnen zal dat gevoel serieus genomen moeten worden.

Hans van der Heijde

Bas Heijne – Leugen & waarheid – in gesprek over de grote kwesties van onze tijd. Prometheus, Amsterdam. 190 blz. € 20,00.

Deze recensie verscheen eerder in een iets andere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 19 februari 2021.