Alles in het geheim

In 1980 is Giovanni’s Room van James Baldwin nog een verboden boek in Polen. Ludwik, de hoofdpersoon uit Zwemmen in het donker krijgt het boek onder de toonbank en herkent er veel in. Tijdens een verblijf op een werkkamp, een verplichting onder de communistische machthebbers, ontmoet hij Janusz, tot wie hij zich ogenblikkelijk lichamelijk aangetrokken voelt. Als Janusz de roman van Baldwin leent, dan wordt dat boek de bevestiging van wat onuitgesproken blijft tijdens het kamp. Het lichamelijke aspect halen de jongens in als ze na het kamp met z’n tweeën op een verlaten plek bij een meer gaan kamperen.

Het zijn deze idyllische dagen die een contrast vormen met de politieke veranderingen die op stapel staan in Polen. Maanden van protesten en opstanden staan voor de deur; havenarbeiders gaan staken, de bevolking gaat morren en de machthebbers reageren met geweld en repressie. De ouderloze Ludwik (vader is weggelopen, moeder is overleden) staat aan de kant van de oppositie en wil het liefst naar het Westen vluchten. Hij ziet dagelijks de leugens van de communistische leiders, er staan lange rijen voor de winkels en aan medicijnen is niet te komen. Janusz past zich aan, hij krijgt werk binnen het systeem en probeert te overleven door zich omhoog te werken. Een verhouding met de dochter van een hoge pief binnen de partij opent wellicht deuren naar welvaart en een goede carrière. De verhouding met Ludwik moet hij een beetje verloochenen.

Jedrowski (geboren in 1985 in West-Duitsland, heeft Poolse ouders, schrijft in het Engels, woont in Frankrijk) weet het leven in Polen van vlak voor zijn geboorte overtuigend neer te zetten. Het is geen fraai beeld dat hij van de samenleving schetst: in een jeugdherinnering van Ludwik komt het nog steeds aanwezige antisemitisme aan de orde en de grote invloed van de katholieke kerk; de vijandige houding tegenover homoseksuelen onder grote delen van de bevolking blijkt uit de rest van het boek. (Wat dat betreft is het veertig jaar later niet heel veel beter, al zijn de communisten verjaagd.) Alles gebeurt in het geheim, in parken of achter gesloten deuren.

Zwemmen in het donker is geconstrueerd als een vertelling achteraf. Ludwik schrijft vanuit Amerika naar de Janusz op wie hij verliefd was. Het is Ludwik blijkbaar gelukt om weg te komen. Dat Janusz een geheim leven moet leiden in een land dat verscheurd wordt en niet gekozen heeft voor de liefde wordt dus al snel duidelijk. De levenspaden van de jongemannen liepen slechts voor even parallel.

Gelukkig heeft Jedrowski ervoor gewaakt om karikaturen van zijn hoofdpersonen te maken. Je merkt bij Janusz de twijfel over de juistheid van de keuzes die hij maakt en ook Ludwik moet – om zijn paspoort te verkrijgen – gebruik maken van vriendjespolitiek om iets te bereiken. Daarmee stijgt Zwemmen in het donker uit boven een normale liefdesgeschiedenis.

Coen Peppelenbos

Tomasz Jedrowski – Zwemmen in het donker. Vertaald door Maaike Bijnsdorp en Lucie Schaap. Meulenhoff, Amsterdam. 224 blz. € 20,99.