Strijd om erkenning als rode draad

Twaalf personages vormen de cast van Meisje, vrouw, anders, de roman waarmee de Britse schrijfster Bernardine Evaristo (1959) twee jaar geleden de gedeelde Booker Prize won. 2019 was het eerste jaar dat de prestigieuze prijs gedeeld moest worden. Naast Evaristo werd ook Margaret Atwood (1939) met de prestigieuze Britse literatuurprijs onderscheiden voor De testamenten, haar vervolg op Het verhaal van de dienstmaagd.

In vijf hoofstukken vertellen Amma, Yazz, Dominique, Carole, Bummi, LaTisha, Shirley
Winsome, Penelope, Megan (Morgan), Hattie en Grace, allen Brits en zwart, over hun leven. Die levens, waarin verschillende vormen van racisme een rol spelen, overlappen elkaar gedeeltelijk. De lesbische theatermaakster Amma Bonsu, dochter van een Ghanese vader en een Schots-Nigeriaanse moeder, is het verbindende personage. Yazz is Amma’s dochter. Shirley, een keurige lerares, is een vriendin van Amma. Carole, een briljante wiskundige die zakenbankier wordt, bezoekt de theatervoorstelling waarmee Amma succes heeft na tientallen jaren geploeter in de zelfverkozen marge. Ze verkoos haar zelfgeschreven stukken over zwarte vrouwen boven ‘multicultiversies van Shakespeare, de Griekse tragedies en andere klassiekers’ waarmee ze al veel eerder had kunnen doorbreken. De geadopteerde Penelope is een collega van Shirley en de baas van schoonmaakster Bummi, Caroles moeder. De non-binaire Twitter-ster en antigenderactivist Megan/Morgan spreekt op de universiteit van Yazz over het einde van mannelijkheid en vrouwelijkheid en maakt diepe indruk op Amma’s dochter. De veelstemmigheid van Evaristo’s roman wordt versterkt door de voortdurende wisseling van toon, die varieert van feitelijk-documentair tot zeer persoonlijk herinnerend.

Meisje, vrouw, anders biedt een fascinerende reeks tijdsbeelden van meer dan honderd jaar Britse en Brits-koloniale geschiedenis vanuit het perspectief van vrouwen. Er is veel veranderd, en toch ook weer niet. Toen Amma in de jaren tachtig in de Londense theaterwereld begon, kon ze alleen auditie doen voor rollen als ‘slavin, dienstmeisje, hoer, kinderjuf of crimineel’ en zelfs die rollen kreeg ze meestal niet. Nu is ze succesvol aan het worden omdat ze in de tijdgeest past. Sterke vrouwen, zwarte levens en een andere kijk op de koloniale geschiedenis staan nu in de belangstelling.

ze kijkt uit over de lege, uitgewaaierde wildernis die de zaal vormt, geïnspireerd op het Griekse amfitheater waarin alle toeschouwers ongehinderd zicht hadden op de bühne
vanavond zullen meer dan duizend mensen deze stoelen bezetten
het is onvoorstelbaar dat er zo veel mensen naar haar stuk komen kijken
nog voor er ook maar één recensie is verschenen is de voorstelling al bijna elke avond uitverkocht
blijkbaar zat het publiek te springen om een nieuw geluid

De laatste amazone van Dahomey, script en regie van Amma Bonsu
over de vrouwelijke krijgers die in de achttiende en negentiende eeuw voor hun koning vochten
vrouwen die niet alleen kost en inwoning kregen in het koninklijk paleis, maar ook eigen slavinnen

Strijd, identiteit en intersectionaliteit zijn de belangrijkste thema’s van Meisje, vrouw, anders, dat geschreven is in lange zinnen zonder hoofdletters en punten, die soms klinken als een krantenartikel of een geschiedenisboek en soms als poëzie. Alle vrouwen (hebben) moeten vechten om serieus genomen te worden als mens en als professional en de strijd is nog lang niet gestreden. Terwijl Amma haar succes viert, ziet Shirley het Britse onderwijs in rap tempo achteruitgaan. Zij maakt zich zorgen om de kansen voor haar leerlingen met een migratieachtergrond, terwijl Penelope, die op dezelfde school werkt en zichzelf als wit beschouwt, deze leerlingen juist als de oorzaak van het verval van de scholen ziet.

ze voelde zich verantwoordelijk voor haar eigen volk en het zinde haar dan ook helemaal niet toen de samenstelling van de school razendsnel verschoof naarmate er steeds meer allochtonen met hun kinderen het land binnenstroomden
binnen tien jaar veranderde de school, waarvan het leerlingenbestand altijd hoofdzakelijk Engelse kinderen uit arbeidersgezinnen telde, in een multiculturele dierentuin met leerlingen uit landen waar ze geen woorden hadden voor alstublieft en dank u wel
dat verklaarde een hoop

Yazz, het jongste en meest ‘woke’ personage, heeft de neiging een wedstrijd te maken van leed en achterstelling. Ze probeert haar witte studiegenote Courtney, afkomstig uit een boerenfamilie, ervan te overtuigen dat zij vanwege haar huidskleur bevoorrecht is.

Courtney antwoordde dat Yazz als dochter van een hoogleraar en een heel bekende theaterregisseuse nou niet bepaald uit een minder bevoorrecht milieu komt, terwijl zij, Courtney dus, is opgegroeid in een heel arme gemeenschap waarin het normaal is als je op je zestiende in een fabriek werkt en op je zeventiende je eerste kind krijgt dat je vervolgens in je eentje mag opvoeden, en dat de boerderij van haar vader in feite eigendom van de bank is
ja, maar ik ben zwart, Court, en daardoor heb ik het altijd zwaarder dan wie dat niet is, behalve Waris, want die heeft het het zwaarst van ons allemaal (zeg dat maar niet tegen haar)
als je rekent met vijf categorieën, namelijk zwart, moslim, vrouw, arm en met hoofddoek
is zij de enige tegen wie Yazz niet kan zeggen hoe bevoorrecht ze is

De kracht van Meisje, vrouw, anders is dat alle verhaallijnen en levens volkomen vanzelfsprekend in elkaar overvloeien. In de epiloog blijkt dat de biologische moeder van de conservatieve Penelope, tot haar grote verbazing, van kleur is. De inmiddels gepensioneerde lerares blijkt ook nog familie te zijn van de non-binaire Morgan. Penelope is de dochter van Morgans overgrootmoeder Hattie Jackson, die Ethiopische wortels heeft en tot groot ongenoegen van haar Afro-Afrikaanse echtgenoot ook afstamt van een witte slavenhandelaar. Hattie werd op haar veertiende zwanger van de blonde slagerszoon en moest van haar vader haar baby afstaan omdat het voor een zwarte vrouw al moeilijk genoeg was om een man te vinden. Een bastaard zou haar kansen op de huwelijksmarkt alleen maar verkleinen. Racisme is een constante in Groot-Brittannië, maar de levens van Amma, Yazz en Morgan laten zien dat de vrijheid om te houden van wie je wilt enorm is toegenomen.

Marie-José Klaver

Bernardine Evaristo – Meisje, vrouw, anders. Uit het Engels vertaald Lette Vos. De Geus, Amsterdam. 324 blz. € 22,50.