Van genuanceerde essays over oost en west tot feitenvrij geraaskal tegen diversiteit

Uitgeverij S. Fischer wilde de essaybundel die voor Monika Marons tachtigste verjaardag gepland stond niet meer uitgeven omdat de schrijfster vorig jaar een boek bij Buchhaus Loschwitz had uitgebracht, een extreemrechtse boekwinkel annex uitgever in Dresden. De gerenommeerde uitgever uit Frankfurt am Main wilde niet met de extreemrechtse scene geassocieerd worden. Krumme Gestalten, vom Wind gebissen. Essays aus drei Jahrzehnten (2020) verscheen bovendien in de reeks ‘Exil’, terwijl de auteur in alle vrijheid in Duitsland woont en kan publiceren wat zij wil. Die vrijheid had Maron in de DDR, waar zij van 1951 tot 1988 woonde, niet. Haar debuutroman Flugasche (1981), die over de grootschalige milieuvervuiling in Bitterfeld gaat, kwam niet door de censuur van de DDR en verscheen bij S. Fischer in Frankfurt am Main, waar nog achttien boeken van Maron zouden verschijnen. Twee van Marons romans, Stille Zeile Sechs en Animal triste, verschenen in een Nederlandse vertaling.

Half mei, twee weken voordat Maron 80 werd, verscheen Was ist eigentlich los? Ausgewählte Essays aus vier Jahrzehnten bij Hoffmann und Campe, de in 1781 opgerichte uitgever die bekend is geworden met het werk van Heinrich Heine. Hoffmann und Campe brengt de komende maanden nieuwe drukken en ebooks uit van Marons oudere werk. De band tussen S. Fischer en Maron is definitief doorgesneden. Volgens collega-schrijvers en journalisten wilde Fischer vooral van Maron af omdat zij, in haar romans en opiniestukken in kranten en tijdschriften, steeds rechtser werd. Vasthouden aan tolerantie is volgens Maron ‘geestelijke zelfmoord’ als het om de islam gaat. In haar voorlaatste roman Munin oder Chaos im Kopf (2018) uit de hoofdpersoon dezelfde gedachten als Maron.

Maron heeft in zes Duitslanden geleefd. In zijn voorwoord bij Was ist eigentlich los? gaat Jürgen Kaube, hoofdredacteur van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, in op Marons ‘jüdisch-polnischer-sozialistisch-bürgerlicher-ost-westdeutscher Lebenslauf’, die in haar eerste romans en de vroege essays in de bundel een belangrijke rol speelt. Maron werd in 1941 in het Derde Rijk geboren als buitenechtelijke dochter van een half-Joodse moeder. Haar vader mocht niet met haar moeder trouwen omdat zij een Joodse vader had, over wie Maron in 1999 de prachtige brievenbiografie Pawels Briefe schreef. Van 1945 tot 1949 leefde Maron in het door de geallieerden bezette Duitsland, van 1949 tot 1951 in de BRD, van 1951 tot 1988 in de DDR, van 1988 tot 1990 weer in de BRD en sinds 1990 in het herenigde Duitsland.

Was ist eigentlich los? bevat achttien reeds eerder verschenen essays, opiniestukken en dankwoorden die Maron uitsprak bij de ontvangst van literaire prijzen. Dertien stukken zijn na 2001 verschenen. Krumme Gestalten, vom Wind gebissen telt Dertien stukken, waarvan er drie ook in Was ist eigentlich los? staan. Over de Oost-Duitsers, de hereniging, de ‘Ostalgie’ en haar eigen Duits-Duitse ervaringen heeft Maron eind jaren tachtig en begin jaren negentig prachtige, schurende essays geschreven waarin ze ingaat op de dominantie van de West-Duitsers, die weinig van de DDR (willen) weten, en het geklaag van de Oost-Duitsers over die dominantie. Haar voormalige landgenoten verwijt ze gebrek aan verzet in de DDR-tijd en gebrek aan veerkracht na de hereniging. Ze verwijt de West-Duitsers de voormalige DDR gekoloniseerd te hebben en te weinig rekening gehouden te hebben met het professionele talent van de Oost-Duitsers. Dat de extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) in het oosten zo populair is, vindt Maron logisch omdat er geen politieke oppositie is tegen Angela Merkel, die zij hartgrondig haat vanwege haar ruimhartige vluchtelingenbeleid.

Met het multiculturele en diverse Duitsland, onderwerp van de meeste stukken die na 2001 zijn verschenen, heeft Maron moeite, grote moeite kan men wel zeggen. De islam en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen moeten het vooral ontgelden in de meest recente stukken. Maron vertrouwt de moslims in West-Europa niet en ze is bang voor hun godsdienst. ‘Dat de meeste moslims vreedzaam zijn, is geen garantie voor hun vrijheidslievende of zelfs hun seculiere houding. […] Ja, ik ben bang voor de reactionaire, vrouwonvriendelijke, naar wereldse macht strevende islam, die ons leven doordringt.’ Recente taalkundige aanpassingen die recht doen aan de gelijkheid van vrouwen en mannen noemt Maron een wrede moord op de Duitse taal. Mannen stellen tegenwoordig niet veel meer voor, is de strekking van enkele stukken, waarbij Maron met mannen witte, Duitse mannen bedoelt, die volgens haar geen helden meer mogen zijn.

Diversiteit, groene energie en ‘genderkoeterwaals’ boezemen Maron zoveel weerzin in dat haar denken aan scherpte verliest. In haar laatste stukken heeft de nuance plaats gemaakt voor blinde vlekken en gebrek aan argumentatie. Ze verwijt de islam de onderdrukking van vrouwen en het hedendaagse Duitsland te veel gelijkheid tussen mannen en vrouwen, zonder deze interessante dichotomie te thematiseren. De stukken die Maron de afgelopen 20 jaar schreef, lijken soms meer op politieke schotschriften dan op artikelen waarin de auteur een probleem onderzoekt en vanuit verschillende standpunten benadert. De voorheen genuanceerde dwarsdenker Maron is de afgelopen jaren in een Wutbürger veranderd die feitenvrij fulmineert tegen maatschappelijke veranderingen waar ze het niet mee eens is en die ze weigert te doorgronden omdat ze ze eigenlijk te belachelijk voor woorden vindt. Duitsland is voor haar veranderd in een ‘gekkenhuis’ of een ‘tehuis voor gehandicapten’.

Marie-José Klaver

Monika Maron – Was ist eigentlich los? Ausgewählte Essays aus vier Jahrzehnten. Hoffmann und Campe, Hamburg. 192 blz. € 22.

Monika Maron – Krumme Gestalten, vom Wind gebissen. Essays aus drei Jahrzehnten. Buchhaus Loschwitz, Dresden. 112 blz. € 17.

(Foto: Monika Maron op de Leipziger Buchmesse in 2018. Foto van Heike Huslage-Koch / CC BY-SA 4.0)