Brieven van liefde en onafhankelijkheidstrijd

Soekarno en Hatta zijn als leiders in de strijd voor een zelfstandig Indonesië in Nederland bekende namen geworden. Dat geldt veel minder voor Sjahrir (1909 – 1966), die van 14 november 1945 tot 27 juni 1947 premier was van de eerste Indonesische regering, gevormd na het uitroepen van de onafhankelijkheid op 17 augustus 1945.
Bij Van Oorschot is onder de titel Wissel op de Toekomst een bijzondere bundel brieven van Soetan Sjahrir verschenen, bezorgd door Kees Snoek. Op een enkele uitzondering na zijn het brieven aan Maria Duchâteau, geschreven tussen december 1931 en december 1945.

In 1929 was Sjahrir naar Nederland vertrokken om te studeren. Via Hatta raakte hij bevriend met de socialistische journalist Sal Tas en – toen nog – diens vrouw Maria Duchâteau. De vriendschap met Maria groeide snel uit tot wederzijdse, diepgevoelde liefde.

Eind 1931 keerde Sjahrir terug om de nationalistische PNI (Indonesische Scholingspartij) te leiden. In maart 1932 volgden Maria en haar twee kinderen. Maar zij werden al in mei door het koloniale gouvernement op een schip terug naar Nederland gezet. Herhaaldelijk probeerde Sjahrir naar Nederland te gaan om zich met Maria (‘Mieske’) te herenigen, maar zijn arrestatie, gevolgd door langdurige internering en vervolgens de Tweede Wereldoorlog maakten dat onmogelijk. Ze trouwden in 1936 ‘met de handschoen’. Tot 1947 zouden ze alleen per brief contact hebben. Sjahrir schreef er 273, waaruit Kees Snoek een selectie heeft gemaakt. Maria’s brieven zijn niet bewaard gebleven.

Sjahrir brieven werpen veel licht op richtingenstrijd binnen de Indonesische vrijheidsbeweging, op het onbegrip en het stompzinnige optreden van de Nederlandse regering en het koloniale gezag en op Sjahrir streven naar een Indonesië op sociaal-democratische grondslag.

Nadat hij in 1936 van Kamp Boven-Digoel, in het door malaria geteisterde binnenland van Nieuw-Guinea, was overgebracht naar het eiland Banda, waar hij zes jaar geïnterneerd zou blijven, kreeg hij weer toegang tot nieuwsbronnen. Zijn inzicht in geopolitieke ontwikkelingen is indrukwekkend. Hij voorzag al vroeg wat Duitsland in Europa zou gaan aanrichten, maar besefte ook dat Indonesische nationalisten zich niet mochten verheugen op de vernietiging van het Nederlandse koloniale gezag als gevolg daarvan, omdat Japan zich al voorbereidde op verovering van de Indonesische archipel.

Behalve weergave van zijn politieke analyses, zijn rol in de nationalistische beweging en zijn omstandigheden als politieke gevangene, zijn de brieven ontroerende liefdesbrieven. Waarin Sjahrir zich geheel blootgeeft, want eerlijkheid en openheid kenmerkten zijn relatie met Maria, jegens haar en jegens zichzelf.

Pas in 1947, vijftien jaar na hun gedwongen afscheid, zouden ze elkaar weer ontmoeten. In New Delhi, waar Sjahrir deelnam aan een conferentie van Aziatische landen. Maar Sjahrir besefte al op voorhand dat die ontmoeting de kloof die de tijd en hun zo uiteenlopende levens hadden geslagen niet meer kon dichten. Kort daarna scheidden ze. In 1948 hertrouwde Maria met Sjahrir jongere broer Shahsam, met wie ze de voorgaande vijftien jaar haar leven had gedeeld.

Kees Snoek voegde aan de brieven een verhelderende biografische schets toe, waarin hij ook beschrijft hoe het Sjahrir na zijn premierschap verging.

Hans van der Heijde

Sjahrir – Wissel op de toekomst. Bezorgd door Kees Snoek. Van Oorschot, Amsterdam. 280 blz. € 22,50.

(Foto Maria Duchâteau: Anefo / Nationaal Archief, CC0)
(Foto Sjahrir, publiek domein via Wikimedia)

Deze recensie verscheen eerder in een kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 27 augustus 2021.