Fonkelende migratieroman met politieke boodschap

Herkomst van Saša Stanišić is een roman met niet één, maar tien eindes. De laatste zestig pagina’s van het boek staan vol losse scènes. Als lezer mag je, als in een fantasy-spel, na iedere scène besluiten hoe het verhaal verder moet gaan, en op welke pagina je verder leest.

Zo kun je uitkomen in een ontroerende scène waarin de hoofdpersoon zijn demente grootmoeder instopt in bed en haar welterusten wenst. Waarna ze zijn hand grijpt en fluistert: ‘Goed dat we hier zijn.’ Als lezer begrijp je: het zijn haar laatste woorden.

Maar je kunt ook uitkomen bij een scène waarin Stanišić zijn grootmoeder welterusten wenst, wacht tot ze slaapt en dan zijn laptop openklapt en aan zijn roman Herkomst verder schrijft. Of bij een scène waarin hij naast het bed van zijn grootmoeder jeugdherinneringen zit op te halen, en plotseling opmerkt: ‘Nu weet ik niet hoe het verdergaat.’

Saša Stanišić, in 1978 in Joegoslavië geboren, vluchtte op 14-jarige leeftijd met zijn ouders naar Duitsland, waar hij Duits en Slavistiek studeerde en als vroege twintiger zijn eerste literaire teksten publiceerde. Sinds zijn romandebuut in 2006 heeft hij een aanzienlijk oeuvre bij elkaar gepend, met romans, verhalen, kinderboeken en hoorspelen – in Duitsland nog altijd een serieus genomen genre.

Jury’s, recensenten en literatuurwetenschappers zijn dol op Stanišić’ werk, dat door zijn metatekstualiteit (dus: schrijven over schrijven), zijn verwijzingen naar klassieke Duitse dichters en thema’s als migratie, nationalisme en het belang van literatuur uitnodigt tot ernstige beschouwingen en doorwrochte analyses. In zijn nieuwe vaderland zijn hem al zo’n beetje alle prijzen en erepenningen toegekend die er zijn. In Nederland kregen hij en zijn vaste vertaler Annemarie Vlaming vorige maand de Europese Literatuurprijs uitgereikt (lees ook het juryrapport op de site van het Letterenfonds).

Maar niet alleen de jury’s en de recensenten zijn dol op zijn werk; de lezers zijn dat net zo goed. Ook vóór het de Buchpreis won, de belangrijkste literaire prijs in Duitsland, was Herkomst al een dikke bestseller. En dat hoeft niet te verbazen, want Stanišić brengt zijn metatekstuele trucs, zijn verwijzingen en zijn serieuze thema’s met zoveel flair en schrijfplezier dat je amper in de gaten hebt dat je een literair hoogstandje zit te lezen.

In Herkomst vertelt Stanišić hoe hij in 1992 met zijn ouders uit Bosnië vlucht, hoe het is om als vluchteling in Duitsland op te groeien en hoe hij na de oorlog meermaals terugkeert naar zijn geboortestreek, om bij zijn dementerende grootmoeder op visite te gaan. Waar hoort hij nu eigenlijk thuis? Wat is herkomst precies?

Een verre neef neemt hem mee naar een begraafplaats in het geboortedorp van zijn vader, waar op bijna elke grafsteen de naam Stanišić staat, en laat hem drinken uit een bron die zijn overgrootvader zou hebben ontdekt en uitgegraven. Wat de verre neef betreft is het zo klaar als een klontje waar hij vandaan komt.

Zelf kan Stanišić niets met dat soort ‘saamhorigheidskitsch’. Ja, hij kan er ironisch over schrijven. Zo bijvoorbeeld: ‘Soms willen mensen van me weten of Duitsland mijn thuis is. De ene keer zeg ik ja en de andere keer nee. (…) Of ik zeg: “Is dat Axl Rose van Guns ’N Roses daar verderop?” Zodra mijn gesprekspartner zich omdraait, verander ik in een Duitse vlinder en fladder er vandoor.’

Zo verbrokkeld en ongrijpbaar als het einde is, zo verbrokkeld en ongrijpbaar is het hele boek. Stanišić deinst er niet voor terug halverwege het boek opnieuw aan zijn verhaal te beginnen, hij springt van de hak op de tak en wijst de lezer erop dat zijn herinneringen onbetrouwbaar zijn en dat hij geen eenduidig antwoord wenst te vinden op de vraag waar hij vandaan komt.

Wat hij wel wil? Vooral: lekker vertellen, omdat hij daar plezier in heeft, omdat hij vol herinneringen zit én omdat hij nu eenmaal een levendige fantasie heeft. Het ene woord roept het andere op, de ene associatie leidt tot de andere. ‘Afdwalen is mijn manier van schrijven. My own adventure.’

Maar Stanišić laat er ook geen misverstand over bestaan dat zijn pleidooi voor de fantasie en voor het vertellen van verhalen een aanklacht is tegen bekrompenheid en hokjesdenken. Dat hij zijn schrijfplezier inzet als wapen tegen het oprukkend nationalisme. Herkomst is een fonkelend en lichtvoetig boek, cabarettesk bij vlagen, maar ook een boek met een niet te missen politieke boodschap.

Ralph Aarnout

Saša Stanišić – Herkomst. Vertaald uit het Duits door Annemarie Vlaming. Ambo|Anthos, Amsterdam. 368 blz. € 23,99.