De strijd voor de menselijke maat

In Wees blij dat het leven geen zin heeft schetste filosoof Jaap van Heerden ooit de vervloeking van een leven dat wél zin heeft: mensen zouden er maar naar gaan leven en alles wat het de moeite waard maakt, ontspanning, cultuur, poëzie of filosofie zou eruit verbannen worden. Ook de nieuwsgierigheid naar het onbekende zou verdwijnen, want we kenden immers de zin van het leven al.

In Onster Target houdt Annemarie Estor ons in 21 gedichten en evenzoveel tekeningen een leven voor waarin de zin weliswaar ook niet bestaat, maar er is wel iets voor in de plaats gekomen: een wereld waarin economische groei, algoritmen en rekenmodellen de mensheid in de goede richting stuwen. Het lijkt een beetje op de dystopieën uit 1984 van George Orwell, Brave New World van Aldous Huxley of Blokken van onze eigen F. Bordewijk. Maar er is één belangrijk verschil. Die vanaf toetsenborden geregisseerde wereld uit Onster Target bestaat wel degelijk, het is de wereld waarin wij leven.

Al in de eerste gedichten krijgen we een waarschuwing te horen:

Berg je!
Voor de oprukkende vereisten.

Voor de dichttimmering van je tijd
met ambtelijke formulieren
en doordrukvakjes waarachter lange gangen
zich laten opendoen, lange gangen
die zich uitstrekken voor je geestesoog

dat nu alleen nog rijen grijze doordrukdeuren kan zien,
richtleidingen, hoofdwijzers, begrippenkaders.

Berg je
voor Onster Target!

Wat dat ‘Onster Target’ is, laat zich niet moeilijk raden. ‘Target’ verwijst uiteraard naar te stellen doelen, richtlijnen, stippen op de horizon. En ‘Onster’? Als je het op Google intikt, vraagt de zoekmachine beleefd of je soms ‘monster’ bedoelt. Eh ja, waarschijnlijk wel… De monsterlijke mechanismen waaruit de menselijke maat geheel verdwenen is, en waar buiten de algoritmen en digitale data niets kan bestaan (‘Computer says no’).

De economische vooruitflitsen
achtervolgen je,

zelfs al ga je schrammend door het maquis

Er is kennelijk geen ontkomen aan. Tot in de meest ontoegankelijke natuur zit Onster Target ons op de hielen. Toch is het juist die natuur, waaraan de gedichten zich vastklampen. ‘Wij snoven kloekmoedig kamille’ heet het ergens, terwijl verderop ‘deze toevallige vlucht / van deze zeldzame havik’ hoopgevend ter sprake komt. Het is van meet af aan duidelijk waar de inspiratie voor een vrije, uitbundige wereld vandaan komt. Iedereen weet immers nog hoe het ooit was.

Ach

Het maakt op deze hoogte ook niet meer uit
of je naakt bent of niet

Of je al je geld verloor of niet.
Wat is een angst?

Wat is
de angst voor de lege bankrekening?

Wat is
de angst voor het vergaan van een droom?

Het ergste is
dat je je luizentijd verloren hebt.

De tijd van voor het denken,
de tijd van voor het rekenen.
De tijd dat je nog niet wist wat rekenen was.

Het lijkt hiermee vooral een generatieprobleem te zijn. Voor heimwee naar de tijd van vóór de almacht van de rekenmodellen moet je toch een zekere leeftijd hebben. Millennials, en wat daarna komt, weten misschien niet eens beter dan dat het altijd zo geweest is. Precies zoals de jongeren uit de jaren zeventig zich geen wereld zonder televisie konden voorstellen, vindt de jeugd uit het derde millennium het volkomen normaal dat je via de algoritmen op je smartphone geleefd en gevolgd wordt.

Maar wie is dan de primaire lezersdoelgroep van Onster Target? Zijn het de veertigplussers die zelf ook soms met weemoed terugdenken aan een tijd dat ‘alles beter was’? Maar dan zouden de gedichten slechts preken voor eigen parochie, en dat doen goede gedichten niet. Zijn het dan de jongeren, pubers en adolescenten die de ogen geopend moeten worden om vervolgens voor een betere wereld te vechten? Maar dan zou de bundel een activistisch pamflet zijn, en dat is goede poëzie evenmin. Hoewel, een beetje belerend is het natuurlijk wel. Dat zie je in regels als: ‘Dit is wat je onthouden moet: // De fout is gekropen / in de windenergie voor de bladblazers.’

Nee, uiteindelijk zijn het gedichten die de grenzen verkennen van het keurslijf van het dagelijks leven. Het zijn gedichten waar je het over moet hebben, en niet alleen op school in lessen Nederlands. Maar ook bij maatschappijleer. Onderzoek het verband tussen de tekeningen en de woorden bij beeldende vakken. Of gewoon thuis, in de kroeg, of waar je je vrienden ook ontmoet.

We leven volgens deze gedichten in een wereld waarin het verschil tussen ‘nul komma een’ en ‘nul komma elf’ ertoe doet, maar dat is natuurlijk slechts ‘de illusie van exactheid’. De bundel formuleert tamelijk helder wat iedereen zich misschien weleens afvraagt als een Olympische finalist schaatsen, zwemmen of hardlopen wint met een verschil van een paar honderdsten van een seconde. Je ziet geen verschil, want er is geen verschil. Het zijn de toetsenbordridders, de digitale rekenmeesters die het verschil máken.

Deze aanval van Annemarie Estor op de ontmenselijkte wereld komt trouwens niet uit de lucht vallen. Ook in haar ‘crime-poem’ Niemandslandnacht uit 2018 ging het al over uit de hand lopende controlesystemen.

Onster Target eindigt met een ruim citaat van Arita Baaijens, een soort motto achteraf. ‘Het blijft verbazen dat we in het professionele leven landschap reduceren tot meetbare gegevens, nut en economische noodzaak. Terwijl we in ons persoonlijke leven de wereld via ons lichaam en de zintuigen waarnemen. Wie de deur uitstapt bevindt zich echt niet in een excelsheet,’ aldus de ontdekkingsreizigster. Het is een mooie manier om het misleidende adagium ‘meten is weten’ van repliek te dienen. Onster Target sluit zich daar (hoe kan het anders) poëtischer bij aan en doet dat met gedichten die overlopen van boeiende metaforen. Want natuurlijk moet je de woorden niet altijd even letterlijk nemen. De werkelijkheid gaat schuil achter vondsten als ‘doordrukvakjes’, ‘gefakete deficieten’, ‘brilpoetsers’ en ‘de spleet van stiptelijkheid’. Het zijn deze beelden die de gedichten loszingen van de pamflettistische realiteit. Al slaat de werkelijkheid de lezer soms ook keihard in het gezicht:

Mensen zijn prutsers,
prutsers met plannen,
prutsers met potsierlijke plannen
in dreunende bulldozers!

Ga tekeer!
Tegen de doortrapsten onder hen!

Want ik zeg je:

Ik ruil
duizenden vergaderuren
voor een morgen lijsterzang.

‘Annemarie Estor tekende en schreef een protestlied, een aanklacht,’ aldus de achterflap. De woorden ‘protest’ en ‘klacht’ springen misschien het meest in het oog, daarbij ‘tekende’ en ‘lied’ brutaal opzij duwend. Maar het zijn juist de suggestieve illustraties en de beeldende lyriek die Onster Target de moeite waard maken. Om te lezen, te bekijken, te bespreken.

Jan de Jong

Annemarie Estor – Onster Target. Poëziecentrum, Gent. 48 blz. €20,00

Deze recensie stond eerder in Levende Talen Magazine 2022-1.