Een verkeerde vooronderstelling

Als Kunstmatige Vriendin, KV kortweg, heb je niet heel veel te willen. Je staat in een winkel totdat je wordt verkocht en daarna ben je een soort bediende. Klara is een van de KV’s die erop hoopt uitverkoren te worden, maar ze moet wel oppassen, want er is al een heel nieuwe generatie KV’s gearriveerd. Klara vindt het prettig om bij het raam te staan, want dan vangt ze de meeste zonne-energie op en bovendien leert ze veel over de buitenwereld. Met één meisje dat op een keer voor de etalage staat bouwt ze een bijzonder band op: Josie.

In Klara en de zon van Nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro is het van meet af aan duidelijk dat Klara over meer empathie en intelligentie beschikt dan haar generatiegenoten in de winkel. De informatie die zij opslaat en verwerkt maken haar uiterst geschikt om voor de ziekelijke Josie te zorgen. Omdat Ishiguro het perspectief bij Klara houdt, weet hij de dramatische ironie van het verhaal goed uit te nutten. Als Klara nog in de etalage staat is ze vooral boos op de Cootings-machine voor de deur die zoveel stof produceert dat de zon verdwijnt. Ze weet hoe funest dat is, want ze heeft met haar eigen ogen gezien dat de zon een bedelaar en zijn hond tot leven kon wekken, terwijl ze dacht dat ze dood waren. De bijzondere kracht die Klara toekent aan de zon, probeert ze later te vangen voor de zieke Josie die ook wel wat helende kracht kan gebruiken. Vanuit het slaapkamerraam van de kapitale villa van Josie ziet Klara de zon elke avond verdwijnen in de schuur van de buurman. Die plek wordt belangrijk in het boek.

Terwijl Klara haar hoop vestigt op de kracht van de zon is de moeder van Josie bezig met het ergst mogelijke scenario voor Josie. Al eerder is een dochter van haar overleden en ze wil niet nog een keer door zo’n periode van verlies. Om een mogelijk verlies op te vangen heeft ze een kunstenaar de opdracht gegeven om een replica te maken van Josie. De grotere vraag die Ishiguro hier aan de orde stelt, is natuurlijk of een mens vervangbaar is of, om de vraag anders te stellen: welke elementen maken een mens uniek? Dezelfde vragen kun je over een robot stellen. Op zoals de moeder van Josie voor waar aanneemt:

Dat de wetenschap inmiddels onomstotelijk heeft bewezen dat er niets zo uniek is aan mijn dochter dat onze moderne hulpmiddelen het niet kunnen blootleggen, kopiëren, overbrengen. Dat mensen al die tijd met elkaar hebben geleefd, eeuwenlang, en elkaar liefhadden en haatten op grond van een verkeerde vooronderstelling. Een soort bijgeloof dat we in stand hielden terwijl we niet beter wisten.

Klara en de zon heeft niet, zoals veel dystopische romans, te lijden onder een enorme hoeveelheid uitweidingen en details over een nieuwe wereld. Ishiguro werkt veel details over deze toekomst niet uit. Ja, er is een groot klassenverschil tussen mensen die ‘opgetild’ zijn, zoals Josie en mensen die dat niet zijn, zoals haar vriendje Rick. Ja, er zijn mensen die zich onttrekken aan deze moderne samenleving, zoals de vader van Josie, die in een commune woont waar mensen zich afkeren van de nieuwe technieken. En toch weet Ishiguro de vertelling klein te houden door zich te focussen op de onderlinge verhoudingen bij Josie in huis. Door de ietwat naïeve en wereldvreemde blik van Klara behoudt de roman ook een zeker luchtigheid. Ishiguro is vakman genoeg om met een plottwist ook je verwachtingen op de kop te zetten. Het is niet verwonderlijk dat Klara en de zon op veel top 10-lijstjes van het vorige jaar verscheen.

Coen Peppelenbos

Kazuo Ishiguro – Klara en de zon. Vertaald door Peter Bergsma. Atlas Contact, Amsterdam. 350 blz. €