Onetti’s meest duistere, hermetische en mysterieuze novelle

Vorig jaar verscheen bij Uitgeverij Kievenaar Afscheid van de Uruguayaanse auteur Juan Carlos Onetti (1909 – 1994). De novelle werd unaniem lovend ontvangen: de herintroductie van de wat vergeten en raadselachtige auteur Onetti was blijkbaar een schot in de roos. Met De dood en het meisje wordt nu een tweede novelle van Onetti gepubliceerd – de tweede uit een reeks van zeven: elk jaar zal een nieuwe novelle verschijnen.

Vertaler Maarten Steenmeijer is in het voorwoord duidelijk: De dood en het meisje staat te boek als een van Onetti’s ‘meest hermetische, mysterieuze en tergende werken.’ Hoewel Onetti wel eens complexe beeldspraak gebruikt en de zinnen soms cryptisch zijn, ligt de moeilijkheid van de novelle niet in de eerste plaats op het niveau van de zinsstructuur. Het grote voorbeeld van Onetti is William Faulkner, maar bij Onetti zijn geen lange woekerende zinnen in een stream of consciousness te vinden. De moeilijkheid bij Onetti’s De dood en het meisje ligt in het verschuiven van het vertelperspectief, in de weigering om chronologisch te vertellen, in de onduidelijkheid over wie aan het woord is, in de verhaallijnen die soms ver van elkaar afstaan, in de discrepantie tussen wat gezegd en wat gedacht wordt. Bovendien is het niet de bedoeling van de auteur om netjes alle vragen te beantwoorden en alle raadsels op te lossen. Het verhaal blijft mysterieus, ook na meerdere lezingen. De moeilijkheden en de weerbarstigheid maken de novelle nu net heel erg aantrekkelijk, boeiend en uitdagend. Een luie lezer heeft geen boodschap aan Onetti.

De dood en het meisje draait rond de vraag wie verantwoordelijk is voor de dood van Helga Hauser en het kind in haar buik. De novelle begint met een kroniek van een aangekondigde dood: Augusto Goerdel, haar man, komt op bezoek bij de arts Díaz Grey. Eerdere dokters in Europa en in de Hoofdstad hadden het al duidelijk gemaakt en nu bevestigt Grey het nogmaals: een nieuwe bevalling zal de dood betekenen van zijn vrouw en dat is iets waar die vrouw zelf ook van op de hoogte is. Goerdel mag zijn vrouw niet opnieuw zwanger maken. Elke ‘voorzorgsmaatregel’ zou volgens Goerdel echter een ‘doodzonde’ zijn en bovendien zou zijn vrouw ‘ook geen nee zeggen’. Het dilemma, zo beseft Goerdel, ligt helemaal bij hemzelf. En blijkbaar blijft in zijn ogen geen andere optie over dan om haar om het leven te brengen.

Op de eerste pagina ‘overpeinst’ de dokter dat Goerdel iedereen vertelt over zijn aanstaande misdaad. Kondigt hij een moord aan of speelt zich dit in het hoofd van de dokter af? Hoe betrouwbaar is Díaz Grey? Hoe betrouwbaar is Goerdel? De dokter denkt immers ook dat hij wordt betrokken bij ‘een valstrik’, bij ‘sluwheid’. Problemen die nog complexer worden omdat dokter Díaz eigenlijk een romanpersonage is dat in Onetti’s bekende roman Het korte leven in het leven werd geroepen door Juan María Brausen, ook wel God of Stichter genoemd omdat hij de fictieve stad Santa María heeft verzonnen waar een aantal van Onetti’s boeken zich afspelen, ook De dood en het meisje. Onetti is een meester in het spelen met personages die terugkomen in meerdere van zijn literaire werken. Tevens weet hij als geen ander de relatie tussen fictie en werkelijkheid te problematiseren. Het enige dat zeker is, is dat de wegen van Brausen ondoorgrondelijk zijn.

Onetti werkt in De dood en het meisje nog enkele andere verhaallijnen uit. Eén ervan gaat over de jeugd van Augusto Goerdel. Het is een belangrijke uitweiding omdat het een inkijk zal geven in het latere karakter van de man. De lezer komt te weten dat Augusto Goerdel een religieuze opleiding heeft genoten bij Pater Bergner. Een opleiding die van meet af aan in het teken van de leugen, het bedrog en het veinzen stond: Bergner wou van Goerdel doelbewust geen priester maken, maar wel iemand die wereldse belangen zou gaan behartigen. Hij zou zich gaan bezighouden met testamenten, hypotheken en erfenissen: Goerdel zal notaris worden – een hebzuchtige notaris met een donker kantje.

De kwestie van de dood van de zwangere vrouw zal niet worden opgelost, maar krijgt aan het einde van de novelle een nieuwe wending. Goerdel heeft ondertussen een hele tijd in het communistische Oost-Duitsland gewoond, waar hij een nieuw leven heeft opgebouwd en een nieuwe identiteit heeft aangenomen. Na al die jaren keert hij terug naar Santa María. Daar heeft de familie Insauberry een dochter van twaalf waar Goerdel belangstelling voor heeft: María Cristina is de ‘voorbestemde’ en de familie droomt al van geld, een bruidsschat en een huwelijksreis. Heeft Goerdel al die jaren een pervers spel gespeeld? Hoe dan ook, Goerdel is tevens teruggekomen om via brieven aan te tonen dat niet hij de vader is van het kind in de buik van de vermoorde vrouw: hij was niet in Santa María toen het kind werd verwekt en had dus ook niks te maken met de zwangerschap en de bevalling, en dus ook niet met de misdaad. Hij schuift de schuld in de schoenen van een minnaar.

De dood en het meisje is een prachtige novelle die haar geheimen nooit zal prijsgeven. Onetti heeft opnieuw een duistere en mysterieuze wereld gecreëerd waarvan vergeefsheid de kleur is en waarin vragen stellen belangrijker is dan het vinden van antwoorden. Daarmee houdt hij iedereen een spiegel voor: is het leven zelf immers ook geen verhaal waarbij het vooropgezette plan nooit blijkt te corresponderen met de eisen van de grillige werkelijkheid? Of wil Onetti toch gewoon een verhaal vertellen ter verstrooiing? Niemand weet het. En dat is het mooie.

Kris Velter

Juan Carlos Onetti – De dood en het meisje. Kievenaar, Heveadorp. 96 blz. € 18.