Gemeenplaatsen ontzenuwd

Een van de best bewaarde geheimen in de Nederlandse journalistiek is lang de ware identiteit van Henk Broekhuis geweest. Broekhuis trok de aandacht door elke vrijdag in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad een stelling te poneren, hem vervolgens finaal uiteen te rafelen om tenslotte op overtuigende wijze het tegendeel te bewijzen. Een nonconformitische denktrant, scherpzinnigheid en gevoel voor humor lagen aan de stukken ten grondslag.

De stellingen van Broekhuis waren ‘door iedereen steeds maar weer herhaalde gemeenplaatsen van onze tijd’, beweringen die zo langzamerhand de status van waarheid hadden gekregen. Om enkele voorbeelden te noemen: ‘

– Bijna iedereen denkt dat Philips best gloeilampen zou kunnen maken die niet stukbranden, maar dat niet doet omdat Philips dan failliet zou gaan want dan hoefde je maar één keer zo’n lamp te kopen.

– Nog niet zo lang geleden vond bijna iedereen dat het in de bres springen voor vervolgden in communistische landen schadelijk was voor die vervolgden en daarom beter achterwege kon worden gelaten.

– Een vormingsleider is nog geen vijf minuten bij je in huis of je hoort hem al zeggen dat niet de verschijnselen, de symptomen bestreden moeten worden, maar de oorzaken.

– De armen worden steeds armer en de rijken worden steeds rijker.

Het is welhaast ondoenlijk om slechts enkele van de veertig stellingen van Henk Broekhuis te citeren: ze zijn allemaal zo algemeen (want iedereen heeft op een verjaardag wel eens horen beweren – of zelf beweerd – dat zwemmen bij eb gevaarlijker is dan bij vloed, dat slechte kunst geen kunst is, dat je niet twee keer hetzelfde woord mag gebruiken, dat we in een haastige tijd leven, enz. enz.) dat de verleiding groot is om een veel grotere greep te doen.

Het is des te moeilijker om aan die verleiding weerstand te bieden nu [1978] de stukken van Broekhuis overzichtelijk zijn gebundeld in de Van Oorschot-uitgave Uren met Henk Broekhuis, een boek dat binnen korte tijd twee drukken beleefde. Kwam dat misschien doordat achter het pseudoniem niemand minder dan de Leidse professor Karei van het Reve schuilging? (Een interessante stelling die de professor misschien kan weerleggen: ‘Het boek Uren met Henk Broekhuis zou minder goed verkocht zijn wanneer de auteur werkelijk Henk Broekhuis heette.’)

Dat de uren die ik met Henk Broekhuis beleefde plezierige uren waren, laat zich in elk geval niet ontkennen. Wie wei eens een kort geding bijgewoond heeft, kent het gevoel heen en weer geslingerd te worden. Advocaat A. is zo overtuigend aan het woord, dat je denkt: daar valt niets tegenin te brengen, maar zodra advocaat B. het woord neemt, denk je: ja, zó zit het en niet anders.

Nemen we de stelling met betrekking tot de gloeilampen van Philips. Van het Reve:

Natuurlijk is het voor Philips voordelig als die lampjes na een paar honderd uur stukgaan. Zo kan de fabriek blijven draaien. Een afspraak met de concurrentie is gauw gemaakt. […] Er is bovendien één feit, dat voor de meeste mensen een onomstotelijk bewijs levert voor de juistheid van die stelling: die lampjes van Philips namelijk, die gaan inderdaad vrij snel kapot.

Nu denkt de lezer: hoe kan Van het Reve zich hier nog uit redden?

‘Je kunt wel een lamp maken die heel veel licht geeft en weinig stroom verbruikt, maar die lamp leeft dan erg kort,’ aldus prof. Broekhuis. Hij zegt:

Als wat de meeste mensen geloven waar is, waarom maken revolutionaire studenten in Delft […] dan niet zo’n eeuwig brandend lampje? […] En er is nog iets. Als het met gloeilampen zo is dat Philips expres iets maakt dat snel verslijt, waarom is dat dan op een aantal andere gebieden niet zo? […] En tenslotte: als het mogelijk is die eeuwig brandende lampjes te maken, waarom maken de socialistische landen ze dan niet? Daar wordt immers, hoor ik, niet om der wille van de winst geproduceerd, maar om in de consumptiebehoeften van de bevolking te voorzien.

Zo ontneemt Van het Reve ons veertig onderwerpen voor gezellig converseren, maar hij geeft er een briljant en geestig boek voor in de plaats.

Frank van Dijl

Karei van het Reve – Uren met Henk Broekhuis. G. A. van Oorschot.

Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Het Vrije Volk van 14 oktober 1978.

Karel van het Reve (1921-1999).