Verhalen over recht en oorlog

Van Heinrich von Kleist, één van de beste Duitse schrijvers uit de negentiende eeuw – de allerbeste, vinden veel letterkundigen -, is momenteel slechts één toneelstuk in Nederlandse vertaling in druk. Zijn bekendste prozawerk, de novelle Michael Kohlhaas (1810), werd twee jaar geleden opnieuw in het Engels vertaald door Michael Hoffmann en lovend ontvangen door onder meer The Guardian en The New Yorker, maar is momenteel niet in een Nederlandse vertaling te koop.

In Nederland verscheen onder de titel Verzameld proza in 2009 een uitstekende vertaling van Ria van Hengel van Michael Kohlhaas en andere verhalen en essays van Kleist bij Athenaeum-Polak & Van Gennep. Deze bundel is niet meer in druk. Wie geluk heeft, kan voor veel geld een tweedehands exemplaar kopen bij De Slegte of Boekwinkeltjes.nl.

Onlangs gaf Van Oorschot een selectie van het ‘kleine proza’ van Kleist (1777-1811) in een vertaling van Jan Sietsma uit. Enkele verhalen in het 108 pagina’s tellende boekje Echt gebeurd is geen excuus. Berlijnse anekdotes worden niet tot het werk van Kleist gerekend, aldus Sietsma in zijn verantwoording. Wie erover valt dat ze in het boekje zijn opgenomen, is volgens de vertaler ‘frikkerig’. Ik zal er niet over vallen, maar wil wel opmerken dat ‘De heilige Cecilia of de kracht van de muziek’ eerder door Ria van Hengel werd vertaald en ook in Verzameld proza staat en dat de anekdotes niet ‘Berlijns’ zijn. Ze zijn afkomstig uit de krant Berliner Abendblätter, die Kleist van 1 oktober 1810 tot en met 30 maart 1811 dagelijks publiceerde en waarin hij naast anekdotes allerlei nieuwsberichten over misdrijven en rariteiten uit alle windstreken opnam die hij bewerkte. Sprookjesverzamelaar Wilhelm Grimm was een grote fan van de ‘kostelijke anekdotes’ in de Abendblätter en raadde vrienden aan om ook een abonnement op de uitgave te nemen.

Als je de apocriefe verhalen en het reeds vertaalde ‘De heilige Cecilia’ niet meerekent, blijven er 67 pagina’s aan (zeer korte) verhalen en anekdotes van Kleist over die goed zijn geschreven en kundig vertaald, maar die de meeste lezers die geen Duits lezen waarschijnlijk niet veel zullen zeggen omdat ze ze niet in de bredere context van Kleists werk kunnen plaatsen. De vertaler heeft ervoor gekozen om de verhalen, afkomstig uit Sämtliche Erzählungen. Anekdoten. Gedichte. Schriften (bezorgd door Klaus Müller-Salget, die ook een uitstekende biografie van Kleist schreef), niet in chronologische volgorde te plaatsen, wat de duiding nog moeilijker maakt. Een heruitgave van Verzameld proza zou voor een context kunnen zorgen. Ik ben er overigens van overtuigd dat er voor een losse uitgave van Michael Kohlhaas, een weergaloze novelle over onrecht, macht en geweld, met een goed nawoord een markt is.

Veel verhalen en anekdotes in Sietsma’s kleine bloemlezing gaan over criminaliteit, rechtspraak en oorlog, thema’s die veelvuldig in Kleists werk voorkomen. De vele verwondingen die in de oorlogsverhalen voorkomen, zouden Kafka geïnspireerd hebben. Het beroemdste verhaal dat Sietsma voor zijn bundel heeft geselecteerd, is ‘Anekdote uit de laatste Pruisische oorlog’. Kleist is een meesterlijke verteller, zo blijkt uit dit verhaal dat met een heerlijk meanderende zin van elf regels begint, die wordt gevolgd door een razendsnelle, navertelde dialoog tussen een herbergier en een Pruisische ruiter, die nog niet klaar is met zijn strijd tegen de Fransen bij Jena, maar eerst een borrel en een pijp nodg heeft. Het is een grappig en tegelijkertijd wreed verhaal. Het is duidelijk dat de waard van de soldaat af wil omdat hij vreest dat de Fransen hem ook te grazen zullen nemen.

Waanzinnige, zeg ik. Je bent een vervloekte en verduivelde galgenbrok! Wil je verdomme je hielen lichten?

Direct daarop leert de lezer dat de Fransen de ruiter al op staan te wachten. Deze waarneming valt echter buiten het gesprek tussen waard en soldaat. Toch loopt de ruiter niet in de val, maar verslaat hij de vijand:

alsof hij het gehele korps van Hohenlohne achter zich weet; zodat de chausseurs, onzeker of niet nog meer Duitsers zich in het dorp bevinden, tegen hun gewoonte in een ogenblik aarzelen, en hij ze, godallemachtig, alle drie in een handomdraai uit het zadel licht, hun paarden grijpt die op het plein rondstuiven, ermee voorbij komt galopperen en ‘Bassa terentetem!’ roept

In het absurdistische essay ‘Nuttige uitvindingen. Ontwerp van bommenpost’ leidt de uitvinding van de telegraaf die ‘met de snelheid van het denken’ boodschappen overbrengt tot een idee voor een nieuw apparaat, een ‘werp- of bommenpost’, dat brieven en pakjes van de ene plaats naar de andere kan schieten. In vergelijking met de postkoets levert de uitvinding een ‘tienvoudige tijdbesparing’ op. In de gefingeerde ingezonden brief die vier dagen later in de Berliner Abendblätter wordt gepubliceerd wijst een anonieme scribent het idee van een ‘bommen- en granatenpost’ af. Hij stelt een ‘ossenpost’ voor die misschien langzaam is, maar wel meer positieve boodschappen kan bezorgen. De discussie lijkt een voorloper te zijn van het hedendaagse debat over de opkomst van sociale media die volgens critici gesprekken oppervlakkiger maken en bezorgdiensten die de hele wereld onleefbaar maken.

In zijn dankwoord bij het aanvaarden van het Charlotte Köhler Stipendium 2016 zei Jan Sietsma dat ‘de lezer geen tijd, geld of zin heeft om je vertaling met het origineel te vergelijken’. Deze lezer heeft eigenlijk altijd wel zin om vertalingen uit het Duits met het origineel en nieuwere met oudere vertalingen te vergelijken. Daar hoef je ook helemaal niet rijk voor te zijn. Verzameld proza in de vertaling van Ria van Hengel leende ik in de openbare bibliotheek. Kleists 2.096 pagina’s tellende Sämtliche Werke und Briefe, bezorgd door Helmut Sembdner, kost 13,45 euro en Sämtliche Erzählungen. Anekdoten. Gedichte. Schriften: Text und Kommentar (1.299 pagina’s) van Klaus Müller-Salget 14,04 euro. Amazon, de hedendaagse variant van de ‘bommen- en granatenpost’, bezorgde de 3.395 pagina’s Kleist binnen 24 uur gratis thuis. Kleist zou deze vorm van vooruitgang toegejuicht hebben.

Sietsma en Van Hengel vertaalden beiden ‘De heilige Cecilia, of de kracht van de muziek’. Sietsma koos voor wat hij de ‘oorspronkelijke versie’ noemt, die in de Berliner Abendblätter verscheen, en Van Hengel voor de langere versie, die later in boekvorm werd gepubliceerd. In de editie Müller-Salget staan beide versies naast elkaar afgedrukt.

Onderstaande zin is in beide versies van ‘De heilige Cecilia’ gelijk.

dergestalt, daß die vier Brüder, von Schwärmerei, Jugend und dem Beispiel der Niederländer erhitzt, beschlossen, auch der Stadt Aachen das Schauspiel einer Bilderstürmerei zu geben.

Jan Sietsma kiest ervoor om ‘dergestalt, daß’ met het ouderwetse ‘in dier voege’ te vertalen. ‘Schwärmerei’ wordt bij hem ‘fanatisme’, dat past bij de stemming van de baldadige broers. ‘Schwärmerei’ betekent daarnaast ‘dweepzucht’. ‘Der Niederländer’ betekent ‘van de Nederlanders’, maar wordt bij Sietsma ‘van de Nederlanden.’ ‘Ook’ verplaatst Sietsma zodat het minder nadrukkelijk om Aken gaat. In Sietsma’s vertaling is het alsof de broers Aken naast een beeldenstorm nog meer voorbeelden willen bieden.

in dier voege dat de vier broers, opgezweept door fanatisme, hun jeugd en het voorbeeld van de Nederlanden, besloten om de stad Aken ook het voorbeeld van een beeldenstorm te bieden.

Vertaling Jan Sietsma

Ria van Hengel vermijdt de vertaling van ‘dergestalt, daß’ door de oorspronkelijke zin iets te veranderen. Voor ‘Schwärmerei’ houdt zij ‘dweepzucht’ aan. Het fanatisme van de broers verwoordt zij door ‘door’ te herhalen. Deze herhaling laat zien dat het de jongemannen menens is. ‘De Nederlanders’ blijven gewoon ‘de Nederlanders’ bij Van Hengel.

de vier broers, opgezweept door hun dweepzucht, door hun jeugd en door het voorbeeld van de Nederlanders, besloten ook de stad Aken het schouwspel van een beeldenstorm te schenken.

Vertaling Ria van Hengel

Ook in ‘Nieuwjaarswens van een vuurwerker aan zijn kapitein, uit de Zevenjarige Oorlog’ kiest Sietsma voor een archaïsche vertaling van de voegwoorden ‘sintemal’ en ‘gleichwie’ en het bijwoord ‘alldieweil’. De archaïsmen misstaan niet bij de hoogdravende toon waarop de munitiedeskundige zijn baas aanspreekt.

Sintemal und alldieweil und gleichwie, wenn die ungestüme Wasserflut und deren schäumende Wellen einer ganzen Stadt Untergang und Verwüstung drohen, und dann der zitternde Bürger mit Rettungswerkzeugen herzu eilet und rennt, um wo möglich den rauschenden, brausenden und erzürnten Fluten Einhalt zu tun: so und nicht anders eile ich Ew. Hochwohlgeboren bei dem jetzigen Jahreswechsel von der Unverbesserlichkeit meiner, Ihnen gewidmeten Ergebenheit bereitwilligst und dienstbeflissentlichst zu versichern und zu überzeugen und dabei meinem Hochgeehrten Herrn Hauptmann ein ganzes Arsenal voll aller zur Glückseligkeit des menschlichen Lebens erforderlichen Bedürfnisse anzuwünschen.

Vermits en dewijl en zoals wanneer de onstuimige watervloed en zijn onstuimige golven een gehele stad met ondergang en verwoesting dreigen en de bevende burger met zijn reddingswerktuigen aan komt snellen om zo mogelijk de ruisende, bruisende en toornige vloed een halt toe te roepen, zo en niet anders haast ik mij bij de huidige jaarwisseling om uwe hooggeborene allerbereidwilligst en allerdienstvaardigst te verzekeren en te overtuigen van de onverbeterlijkheid van mijn toewijding jegens u en om tevens mijn hooggeërde kapitein een heel arsenaal aan de nodige behoeften ter gelukzaligheid van het menselijk leven toe te wensen.

De soepelheid van Sietsma’s vertaling dwingt respect af. Het enige minpunt is dat de vertaler twee keer ‘onstuimige’ gebruikt waar Kleist ‘ungestüme’ en ‘schäumende’ schrijft. Schuimende golven was ook een goede vertaling geweest. Golven in zware zwelling / Schuimen als witte vuren, dichtte Slauerhoff immers al. Sietsma’s Kleist-vertaling smaakt naar meer. Misschien heeft hij zin om de brieven van Kleist te vertalen.

Marie-José Klaver

Heinrich von Kleist – Echt gebeurd is geen excuus. Berlijnse anekdotes. Vertaald en van een nawoord voorzien door Jan Sietsma. Van Oorschot, Amsterdam. 108 blz. € 18,50.