Hoe een writer’s block te maken

Thomas Bernhard schreef met een klopboor. Zijn omvangrijke oeuvre is één groot staccato van zijn walging van de hypocriete mens in het algemeen en de hypocrisie van de Oostenrijkse mens in het bijzonder. Zijn romans worden gekenmerkt door lange zinnen vol herhalingen, die blijven nadreunen in het bewustzijn van de lezer.

Onlangs verscheen bij Uitgeverij Vleugels een vertaling – van Ria van Hengel – van Beton, een korte roman uit 1982 van Thomas Bernhard (1931 – 1989). Rudolph, de ik-figuur van Beton, komt in bepaalde opzichten sterk overeen met de auteur. Rudolph is een ziekelijke man van middelbare leeftijd – hij lijdt aan morbus boeck, maar hypochondrie lijkt hem ook niet vreemd – die na de dood van zijn ouders teruggetrokken en alleen in hun landhuis in een droefgeestige Oostenrijkse streek is blijven wonen. Uit de eerste pagina’s maken we op dat zijn oudere zuster haar bezoek aan hem zojuist heeft afgebroken en is teruggekeerd naar Wenen. Tot zijn opluchting, want nu kan hij eindelijk beginnen aan het schrijven van zijn grote musicologische studie over het werk van de componist Félix Mendelssohn Bartholdy, waar hij al tien jaar lang onderzoek voor heeft verricht.

Bernard, die leed aan een chronische longziekte, ambieerde in zijn jeugd een klassieke zangcarrière en studeerde musicologie, eer hij zich tot de literatuur en het toneel bekende. Ook Bernhard trok zich terug uit het Oostenrijkse maatschappelijke leven, hij woonde en werkte het laatste deel van zijn leven in Gmünden, een dorpje in Opper-Oostenrijk.

Maar in één belangrijk opzicht verschilt Bernhard van Rudolph. Terwijl Bernhard boek na boek en toneelstuk na toneelstuk produceerde, krijgt Rudolph geen pen op papier. Beton is één lange apologetische monoloog over het waarom van het zich niet kunnen zetten tot het neerschrijven van een eerste zin. Terwijl toch alles klaarligt: de duizenden aantekeningen zijn keurig geordend, de potloden zijn geslepen, het bureau is opgeruimd en alle te gebruiken literatuur is gerangschikt.

Apologetisch klinkt vriendelijk, maar Rudolphs verontschuldigingen zijn in feite verwijten vol haat en walging aan alles en iedereen rondom hem, om te beginnen zijn zuster. Natuurlijk is ze komen logeren om hem, die eindelijk tot schrijven in staat was, van het werk te houden. Om pas weer weg te gaan toen de lust hem geheel had verlaten en zijn ziekte zozeer ging opspelen dat hij zijn toevlucht moest nemen tot het slikken van grote hoeveelheden Prednisolon.

Haar gevraag naar de voortgang van zijn boek was het die hem de lust benam om eindelijk echt te beginnen. Waarom al dat gevraag? Lezen zou ze het immers toch niet, al was het maar omdat geen haar op zijn hoofd eraan denkt zijn definitieve tekst te laten uitgeven. Die mededeling zal de lezer van Beton misschien verbazen, om er daarna snel achter te komen dat het een truc van Bernhard is om het Weense, burgerlijke lezerspubliek eens flink te lijf te kunnen gaan. Een mooie, grondige musicologische studie schrijven voor een geborneerde, hypocriete, leugenachtige en stompzinnige burgerij? Rudolph zou wel gek zijn!

Dat er ironie en zelfrelativering schuilgaat in zulke kunstgrepen, door Bernhard in zijn werk in verschillende vormen toegepast, is die Weense burgerij vrijwel steeds ontgaan, waaruit je zou kunnen concluderen dat Bernhard gelijk had met zijn kritiek.

Rudolph besluit uiteindelijk op reis te gaan naar het hem vertrouwde Palma de Mallorca, de enige plek die hem fysieke verlichting kan geven en hem wellicht tot schrijven kan aanzetten. Het beton van de titel is het beton van de hoteltorens van dit toeristenpakhuis. Natuurlijk weet de lezer dan al lang dat Rudolph het nooit tot het schrijven van zijn boek over Mendelssohn Bartholdy zal brengen. De vraag is Bernhard dat ook tot Rudolph laat doordringen.

Thomas Bernhard lezen is sommigen een gruwel. Alleen al het paginabeeld schrikt velen af: elke bladzijde is een rechthoek van tekst zonder enige inspringing.
Liefhebbers van Bernhards werk weten dat je jezelf bij voorbaat gewonnen moet geven: je moet jezelf onderdompelen in zijn tekst en je door de stroom laten meevoeren. Beloning gegarandeerd.

Hans van der Heijde

Thomas Bernhard – Beton. Vertaald door Ria van Hengel. Vleugels, Bleiswijk. 118 blz. € 24,50.

De boeken van uitgeverij Vleugels zijn te koop in de betere boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij.