Omdat de geschiedenis zich blijft herhalen

Hans Joachim Schädlich (1935) werd geboren in voormalig Oost-Duitsland. Na zijn studie Germanistiek werkte hij in Oost-Berlijn aan de Duitse Academie van Wetenschappen. De DDR-censuur zorgde ervoor dat zijn werk – waarin hij onverholen kritiek uitte op de omstandigheden en de politiek – werd geboycot en geen uitgever zijn vingers eraan wilde branden. Het resulteerde in zijn ontslag bij de Academie. Door bemiddeling van Günther Grass werden zijn teksten echter in 1977 alsnog door een West-Duitse uitgeverij gepubliceerd én met enthousiasme ontvangen door het publiek en de literair recensenten. Datzelfde jaar werd zijn verzoek om de DDR te verlaten gehonoreerd en kon hij zich vestigen in West-Duitsland.

Het oeuvre van de Duitse Schädlich is omvangrijk te noemen, evenals de vele literaire prijzen die hem ten deel zijn gevallen. Zijn korte roman Kokosjkins reis verscheen in 2010 en is nu – in de vertaling van Anke Frerichs en Gerda Baardman – verschenen bij Uitgeverij Oevers.

Hoofdpersonage in Kokosjkins reis is de Russische banneling Fjodor Kokosjkin, ‘[…] botanicus. Gespecialiseerd in grassen, alle soorten.’ Het is 2005. Hij monstert aan op het luxe schip Queen Mary II, dat hem terug zal brengen naar de V.S. Samen met zijn in Praag wonende vriend Jakub Hlaváček heeft hij een reis van drie weken gemaakt door Europa en Rusland (”Europa houdt op bij Polen,’zei Kokosjkin’). Een reis die hem, tachtig jaar na dato, langs tal van plaatsen voerde waar herinneringen uit zijn kindertijd liggen en die hem eindelijk rust heeft gegeven.

Aan boord van de Queen Mary maakt hij kennis met een bont, ongegeneerd konkelend gezelschap. Vooral Olga Noborra maakt grote indruk op hem. Hij brengt veel tijd door met deze vijftig jaar jongere architecte en ze voeren tal van gesprekken. De avond waarop ze hun vertier zoeken in de karaokebar, volgt er een ontroerende passage als hij haar toezingt.

Wanneer een medepassagier zijn mening vraagt over het bondje tussen Putin en Gerhard Schröder, de destijds zittende bondskanselier, om een gasleiding nogal omslachtig door de Baltische Zee richting Duitsland te leiden, antwoord Kokosjkin:

Ik ben Amerikaan, zoals u weet. Een Amerikaan van Russische afkomst. De Russische politiek interesseert me al heel lang niet meer. En waar Duitse politici mee bezig zijn, dat boeit me ook niet.

Het verhaal voert de lezer als het ware ongemerkt langs een dwarsdoorsnede van de geschiedenis van de twintigste eeuw; vanaf de Russische Revolutie in 1917 naar Oekraïne, door de DDR-tijd in Berlijn en Bad Saarow, de rol van de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog, dictatuur en democratie, de inval in 1968 van het Warschaupact in Tsjecho-Slowakije, waarmee de Sovjet-Unie een einde maakte aan de hervormingen van de Praagse Lente, tot de politiek van Putin tot het jaar 2005.

‘We hadden sinds 1948 een communistische dictatuur en verlangden naar wat vrijheid. En toen kwamen de Russen.’
‘In ’68 is in Praag feitelijk hetzelfde gebeurd als in 1917 in Rusland. De bolsjewieken hebben de prille democratie om zeep geholpen,’ zei Kokosjkin.

De reis begint in Sint-Petersburg; zijn geboortestad. Na de Grondwetgevende Vergadering in 1918 werd zijn vader gearresteerd en vermoord door bolsjewistische commandotroepen. Daarop ontvluchtte zijn moeder Rusland hals over kop met haar kleine jongen, om koers te kiezen naar het vrije Odessa. Oekraïne had zich in een onafhankelijkheidsverklaring afgesplitst van Rusland. Kort na hun aankomst werd het echter bezet door Oostenrijkse en Duitse troepen.

[…] ze (hebben m.n.) de Grondwetgevende Vergadering op 19 januari met geweld ontbonden. Dat was het doodvonnis voor de Russische democratie.

Kokosjkins reis is een rijke en gelaagde roman, waarin de verhaallijn van de besognes op het jacht worden afgewisseld met beschrijvingen van de plaatsen die Kokosjkin nog een laatste keer wil bezoeken. Vele Russische literaire helden worden aangehaald, zoals Ivan Toergenjev, Maxim Gorki, Nobelprijswinnaar Ivan Boenin, Max Brod, Anton Makarenko, Nina Berberova, Vladislav Chodasevitsj, Andrej Bely, de dubieuze rol van Pjotr Krjoetsjkov, en componist Dmitri Sjostakovitsj; overtuigd communist wiens socialistisch-realistische werk door Stalin werd gebruikt voor propaganda.

Op bladzijde 43 staat een kleine fout die haaks staat op de context van het verhaal. ‘Sjingarev en mijn vader werden op 17 januari 1917 vermoord.’ Dit klopt echter niet, want het moet in de nacht van 19 op 20 januari 1918 zijn.

Ondanks de beladen historische thema’s wordt de nodige luchtigheid aan het verhaal gegeven door de anekdotes en gesprekjes die zich voordoen tijdens de vaart terug naar de VS.

De oorlog in Oekraïne maakt eens te meer schrijnend duidelijk dat de mensheid niet veel lijkt te leren van gebeurtenissen in de geschiedenis en dat deze zich steeds weer met cyclische bewegingen herhaalt.

Een roman voor liefhebbers van Russische literatuur en van geschiedenis.

Marjon Nooij

Recensie: Hans Joachim Schädlich – Kokosjkins reis Uit het Duits vertaald door Gerda Baardman, Anke Frerichs. Oevers, Zaandam. 192 blz. € 20.