De werkelijkheid van waan

Ooit kwam iemand met het mooie, maar bij mijn weten nooit gerealiseerde idee om in het welbekende tv-spelletje ‘Wie-van-de-drie?’ drie personen op te voeren, die zich alle drie voorstellen als psychiaters. Eentje is de echte psychiater, de andere twee zijn geesteszieken met een lange, klinische geschiedenis. Zal het panel in staat blijken te raden wie de echte psychiater is?

Over de voordelen van treinreizen, van de Spaanse auteur Antonio Orejudo, begint met de terugkeer naar huis van een vrouw, nadat ze haar krankzinnig geworden man heeft afgeleverd in een psychiatrische kliniek. Naast haar in de trein zit een ouwelijke jongeman, die zich vriendelijk aan haar voorstelt en vraagt of zij geïnteresseerd is in zijn levensverhaal. Hij zegt dat hij psychiater is en haar eerder die dag gezien heeft in de kliniek. Hij heeft een map bij zich met teksten van patiënten en zegt nu al uit te kijken naar wat haar man tijdens zijn opname zal schrijven, want teksten van geesteszieken met neigingen tot coprofagie zijn altijd heel vermakelijk.

In het verhaal dat deze Ángel Sanagustín vertelt, lijkt het verschil tussen waan en werkelijkheid langzamerhand te vervagen, wat het vermoeden oproept dat hij niet een psychiater maar een (ontsnapte?) patiënt van die kliniek is.
Tijdens een stop verlaat hij de trein om op het station snel wat lekkers te eten te halen. Maar hij is niet op tijd terug en de trein rijdt verder zonder hem. Nieuwsgierig leest de vrouw, Helga Pato heet ze, de teksten in de map die Sanagustín heeft laten liggen.

Maar voor we met haar mogen meelezen, vertelt Orejudo in dit fascinerende verhaal eerst over Helga. Zij heeft haar man, louter aangeduid met ‘W’, een goed verkopende schrijver die een stuk ouder is dan zij, ontmoet op de Frankfurter Buchmesse. Eenmaal samen met hem is ze zijn literair agent geworden en brengt ze ook manuscripten van anderen aan bij zijn uitgever. Of W gek is geworden omdat zijn huwelijk met Helga erodeert, of dat het huwelijk erodeert omdat hij gek wordt, valt niet met zekerheid uit te maken, maar gek wordt hij. Te midden van veel gekte in het algemeen, kan daaraan worden toegevoegd.

Dit deel werkt toe naar het moment dat Helga haar man toevertrouwt aan de kliniek. Daarna volgen de teksten uit de map, geschreven door patiënten die kennelijk de opdracht hadden gekregen symptomen van hun geestesziekte van autobiografische context te voorzien.

Coprofilie, postschizofrene depressie, paranoïde stoornis van het somatische type en akathisie (letterlijk: niet gaan zitten; als symptoom van een geestelijke aandoening vertoon van neurotische, overmatige, onproductieve motorische activiteit) komen langs. Er is iets merkwaardigs aan de hand met die teksten: wat ze beschrijven lijkt met elkaar, met Sanagustíns verhaal en met eerder beschreven gebeurtenissen vervlochten te zijn.

In het laatste deel lijkt Orejudo raadsels op te lossen, maar die oplossingen zijn alleen als zodanig acceptabel als we ook bereid zijn te accepteren dat hallucinatie en werkelijkheid elkaar wederkerig beïnvloeden en er geen duidelijke scheidslijn tussen de twee bestaat.

Orejudo laat je soms meekijken met de blik van iemand met paranoïde waanideeën, die zich dan dus erg reëel voordoen. Eenmaal gevorderd in dit goed geschreven en goed vertaalde verhaal merk je hoe complex de constructie is. Maar nergens wordt het wankel of vallen gaten. Erg knap.

Over de voordelen van treinreizen is natuurlijk niet een wie-van-de-drie spelletje. Maar Orejudo weet evengoed zeer aannemelijk te maken dat achter een zich rustig en beschaafd gedragend, academisch formulerend heerschap dat zich uitgeeft voor psychiater, best een schizofrene, paranoïde coprofiel met een lange klinische geschiedenis kan schuilgaan. Over de voordelen van treinreizen, in Spanje gepubliceerd in 2011, is een verhaal dat je niet gauw loslaat en een boek dat aanzet tot herlezing om allerlei verwikkelingen nog eens na te gaan.

Hans van der Heijde

Antonio Orejudo – Over de voordelen van treinreizen. Vertaald door Marijke Arijs. Vleugels, Bleiswijk
124 blz. € 23,95.

Te koop bij de betere boekhandel of direct bij de uitgever