Drie geloven verenigd in een schilderij

Als in het midden van de zestiende eeuw een dichte nevel over Antwerpen hangt, ontmoeten een koopman en kunstenaar elkaar bij een altaar in de kerk. Het altaar is gedecoreerd met een schilderij van de heilige Madonna die met een zwaard doorboord is. De kunstenaar is ontroerd door de lieflijke blik van het meisje en de koopman vertelt hem dat de Italiaanse maker van het schilderij waarschijnlijk zijn beminde heeft nageschilderd. Hij vraagt zich af in hoeverre je Maria als een ‘gewoon meisje’ mag afbeelden. Er had ooit een tweede schilderij op het altaar moeten komen. Daarom vraagt de koopman de kunstenaar om deze decoratie af te maken. Stefan Zweig schreef De wonderen van het leven in 1904 en laat daarin op subtiele wijze zien hoe uitersten samen kunnen komen in de kunst.

Stefan Zweig was een Oostenrijkse schrijver van joodse afkomst. Hij was niet religieus opgevoed en noemde zichzelf ‘jood bij toeval’. Erasmus was Zweigs persoonlijke held: een humanist, die extremen afwees en het midden koos. Zweig was pacifistisch en streed tegen het nationaalsocialisme, en voor een verenigd Europa. Uit teleurstelling over de ontwikkelingen in zijn geliefde Europa, maakte hij in 1942 samen met zijn tweede vrouw een einde aan zijn leven.

In zijn werk kun je goed zien dat hij beïnvloed is door zijn tijd- en plaatsgenoot Freud. Onder de oppervlakte van beschaafde personages broeien hartstochten, angsten en geheimen. Zo laat Zweig in deze novelle zien hoe de kunstenaar allereerst worstelt met het vinden van een geschikt model voor zijn schilderij en daarna met zijn twijfels over hoe hij haar moet afbeelden. In een herberg raakt hij betoverd door een Joods meisje dat met niemand spreekt. Het is de tijd van de reformatie. De kunstenaar zelf is katholiek en ziet de protestanten die alle beelden en decoraties uit kerken willen verwijderen, als bruten. De herbergier vertelt hem hoe hij aan deze ‘Joodse meid’ komt. Hij verontschuldigt zich ervoor dat het hem nooit gelukt is haar aan het praten te krijgen of tot het christendom te bekeren. De kunstenaar legt op zachtaardige wijze contact met het meisje. Hij begrijpt haar, zonder dat ze een woord hoeft te zeggen, en zij voelt zich veilig bij hem.

Uiteindelijk krijgt hij het meisje zo ver dat zij voor hem wil poseren als heilige Maagd. Hij probeert haar tot het christendom te bekeren, omdat hij vindt dat hij niet een Joods meisje als Maria kan afbeelden, maar komt er dan ook achter waarom zij zo huiverig is voor christenen. Hij voelt dat hij daarbij niet over haar grenzen kan gaan. Daarom besluit hij haar weer te geven als Madonna met het Kind, het eenvoudigste symbool van zijn diepste geloof. Daarvoor legt hij een bloot kindje van een Hollandse, protestantse schippersvrouw op haar schoot:

Esther werd vuurrood van schaamte. Ze durfde nauwelijks te kijken naar de blije, naakte baby, die ze onwillig op haar trillende knieën hield. Door haar strenge joodse opvoeding, die haar een afkeer van haar eigen naaktheid had bijgebracht, bekeek ze deze blakende en nu rustig sluimerende baby met walging en angstige schroom. Zij die onbewust haar naaktheid ook voor zichzelf verborg, huiverde voor de aanraking van dit zachtroze babylijfje alsof het een zonde was. Ze was bang, maar wist niet waarvoor. Alles in haar schreeuwde ‘Nee!’, maar dat korte ruwe woord was niet opgewassen tegen de lieve, sussende woorden van deze oude man, die ze met toenemende liefde aanbad. Ze voelde dat ze hem niets kon weigeren. Maar zijn zwijgen en zijn gespannen afwachtende, vragende blik beklemden haar zozeer dat ze het als een wild dier had willen uitschreeuwen, zonder enige zin en zonder woorden.

Terwijl buiten een hevige opstand woedt en de protestanten rammelen aan de poorten van de kerken om deze te bestormen, laat Zweig, door de angsten en hartstochten van zijn personages van binnenuit te beschrijven, zien hoe de katholieke schilder, de Joodse Madonna en het protestantse kind, in eerste instantie zo ver van elkaar verwijderd door angst en haat, steeds dichter bij elkaar komen in het langzame proces waarin het schilderij tot stand komt, maar of deze verbondenheid opgewassen is tegen de bloederige opstand?

Dietske Geerlings

Stefan Zweig – De wonderen van het leven. Vertaling door vertalerscollectief UGent o.l.v. Els Snick. Vrijdag, Antwerpen. 96 blz. € 21,49.