Toen we nog op aarde woonden

Jonathan Leeuwenhart vecht in een oorlog, maar hij weigert te doden. Als iedereen er zo over denkt als jij, blijft het kwaad tot in de eeuwigheid bestaan, verwijt iemand hem. Nee, als iedereen er zo over denkt als Jonathan zou er helemaal geen kwaad zijn, zegt zijn jongere broer Karel, de verteller van De gebroeders Leeuwenhart (1973) van Astrid Lindgren. Een ethisch dilemma van formaat voor een kinderboek, een heel actueel dilemma ook in de jaren zeventig van de vorige eeuw toen Astrid Lindgren dit boek schreef. De Vietnamoorlog was al bijna twintig jaar aan de gang toen dit late werk van Astrid Lindgren (1907-2002) verscheen en de Koude Oorlog was nog lang niet afgelopen. In verschillende landen woedden burgeroorlogen tegen despoten en koloniale overheersers.

De gebroeders Leeuwenhart is echter geen actuele, realistische jeugdroman, en ook geen uitgesproken politiek-allegorische, maar een sprookjesachtig avonturenverhaal over de liefde van twee broers voor elkaar, over de dood, over rouw, over moed en over angst. Het boek is bijna 50 jaar na verschijnen nog steeds zeer populair onder kinderen en volwassenen. Vorig jaar belandde het op plaats zes van de kinderboeken-top-100 van de Grote Vriendelijke Podcast, de informele kinder- en jeugdliteratuurcanon.

Het verhaal begint in het heden, als Karel en Jonathan nog bij hun moeder wonen, maar wanneer dat heden is, is niet helemaal duidelijk. Duidelijk is wel dat ze in armoedige omstandigheden opgroeien en dat Karl ziek is en niet oud zal worden. Als Jonathan onverwacht eerder sterft dan de terminaal zieke Kruimel, zoals Karels bijnaam luidt, vertelt de jongste broer een verhaal over het fantasierijk Nangijala, ‘het land van de kampvuren en sprookjes’, waar ze beiden voortleven. In het middeleeuwse Nangijala zijn de broers gelukkig, maar ze worden ook bedreigd en ze worden gedwongen de strijd aan te binden met dicator Tengil en de gevaarlijke draak Katla.

Het is de angstige Kruimel die het verhaal vertelt in een zeer innemende stem. Hij fantaseert zichzelf wel gezond in Nangijala, maar maakt geen held van zichzelf. Zijn angst maakt het verhaal echter nog spannender omdat je je voortdurend afvraagt of het wel goed afloopt. Kruimel refereert soms aan het oude leven van de broers: ‘toen we nog op aarde woonden’. De geoefende lezer heeft al snel door dat er verschillende verhaallagen gemengd worden, maar ook als je daar overheen leest, is De gebroeders Leeuwenhart een prachtig boek, dat je eindeloos kunt herlezen.

In de fraaie gebonden editie met leeslint die Ploegsma twee jaar geleden op de markt bracht, vormen de grote, soms paginavullende illustraties van Ilon Wikland een verrijking van het tekstuele verhaal. De bank in de keuken in het leven op aarde waar Kruimel zijn dagen op slijt komt in Nangijala terug in de keuken van Mattias, een oude man die zich als een opa over de jongen ontfermt. Zo bieden de tekeningen ook inzicht in de ingenieuze verhaalstructuur en de verschillen tussen de parallelle werelden. In de ‘echte’ wereld is Kruimel veel alleen omdat zijn moeder werkt en zijn broer naar school gaat.

Naast leven, dood, angst en moed is ook vertrouwen een belangrijk thema. Welke volwassenen die Karel en Jonathan in het Kersendal en het Bramendal ontmoeten, kunnen ze vertrouwen? De betrouwbaarheid van volwassenen is een thema dat ook terugkomt in Lepelsnijder (2018) van Marjolijn Hof, een jeugdboek dat qua sfeer en thematiek sterk aan De gebroeders Leeuwenhart doet denken. Kruimel leert in de loop van het verhaal ook te vertrouwen op zichzelf. Hij is vaak sterker en moediger dan hij denkt. Met zijn Nangijala-verhaal verwerkt Karel Jonathans dood en zijn verdriet over zijn eigen naderende einde en geeft hij zijn korte leven betekenis. In zijn fantasie is hij niet alleen gelukkig met zijn broer en omringd door zorgzame volwassenen, hij is soms ook heel dapper. Misschien nog wel belangrijker dan zijn voortschrijdende moed is de liefde van Jonathan. Ook als Kruimel niet moedig is, houdt zijn broer van hem.

Marie-José Klaver

Astrid Lindgren – De gebroeders Leeuwenhart. Met tekeningen van Ilon Wikland. Uit het Zweeds vertaald door Rita Törnqvist-Verschuur. Ploegsma, Amsterdam. 228 blz. € 22,99.