Een meervoudige onafhankelijkheidsstrijd

De debuutroman Half leven van de Vlaamse Aya Sabi (1995) beschrijft de levens van drie generaties vrouwen: Fatna, geboren rond 1940 in een dorp aan de voet van de Atlas in Marokko, dochter Hamouda, geboren in Nederland, en kleindochter Shams, levend in het Nederland van nu. Aan de hand van fragmenten uit hun leven laat Sabi zien hoe een transgenerationeel trauma doorwerkt en dat een vrouw de ‘som van de ondeelbare delen’ is van haar grootmoeder, moeder en zichzelf.

Veruit de meeste aandacht in Half leven gaat uit naar grootmoeder Fatna, een ongeletterde vrouw uit een dorp waar auto’s een bezienswaardigheid zijn. Op haar dertiende wordt ze uitgehuwelijkt, nog voordat ze überhaupt menstrueert. Haar man houdt haar kort, ze mag het huis niet uit en er is ook geen liefde. Fatna weet niet beter, haar moeder nota bene heeft haar geleerd gedienstig te zijn aan je echtgenoot en te zwijgen.

Een vrouw vervult verlangen, daarvoor hoeft ze niet mooi te zijn, maar het is wel makkelijker als ze mooi is. (…) De magie zit in je. Er is maar één regel: doe alles wat hij zegt. ‘Vraagt hij je om je handen in je schoenen te steken in plaats van je voeten en op je kop te wandelen, dan doe je dat. Oké?’

Fatna’s man, die veel ouder is dan zij, wordt ziek en overlijdt al snel. Fatna gaat terug naar haar geboortedorp en wordt opnieuw uitgehuwelijkt, aan een visser. De gang van zaken staat haar tegen, maar ze lijkt geen alternatief te zien. Dit is hoe het hoort. Ze wil ook niet geletterd worden; vrouwen hebben niets op school te zoeken. Fatna noemt zichzelf een karakterloze vrouw en dat klopt in de zin dat ze zich niet lijkt te kunnen uitspreken. Zelfs in de koloniale strijd tegen Frankrijk kiest ze geen kant. ‘Het kan me echt niet schelen van wie dit land is, ik wil gewoon dat er niemand meer sterft.’ Sabi trekt slim een parallel, want op het moment dat Fatna voor het eerst de regie neemt en naar een vrouwenopvanghuis trekt, woedt de onafhankelijkheidsstrijd volop. De onafhankelijkheid wordt uitgeroepen, wanneer Fatna voor het eerst een oprechte liefdesrelatie krijgt.

Uiteindelijk trekken Fatna en haar man naar Nederland, waar Hamouda geboren wordt. Hamouda’s verhaal lezen we via enkele brieven die ze als adolescent stuurt aan haar geliefde in Marokko. Ze smeekt hem snel naar Nederland te komen, anders vindt haar moeder wel een andere man voor haar. De band met haar moeder is matig, ze kan niet echt hoogte van haar krijgen en ze is vooral erg streng. Het personage Hamouda komt niet helemaal uit de verf. Deels door de briefvorm, maar vooral doordat haar stem minder eigen voelt dan die van haar moeder Fatna en dochter Shams. Hamouda is het grijs tussen het zwart van Fatna en het wit van Shams.

Het contrast tussen de oma en de kleindochter geeft een schitterend beeld van de veranderde tijd. Waar de ongeletterde Fatna een onderdanige, onuitgesproken vrouw is, is de student geschiedenis Shams een zelfverzekerde, verontwaardigde vrouw. Shams heeft het over het kapitalisme, toxische relaties en het koloniale subject. Zware woorden, maar ze voelen tegelijkertijd vlak aan wanneer je ze vergelijkt met de onversneden uitingen van Fatna:

Is ze verlegen of getraumatiseerd? Dat is vast de vraag die jullie bezighoudt. Waar jullie je dessertjes op verwedden? Waarom ik zo stil ben? Nou, ik ben getraumatiseerd. Ik wil dood. Ik weet niet meer hoe het is om je lijf te voelen, om in je hoofd te zitten. Ik zie mezelf vanuit de hoek van de kamer. Mijn tranen zijn uitgedroogd tegen de binnenkant van mijn oogleden. Er is geen doorgang meer. Ga ze dat maar vertellen.

Zo is Half leven niet alleen een geschiedenis van een Marokkaans-Nederlandse familie, maar ook een boek over de emancipatie van de vrouw en over de nasleep van het kolonialisme. Het is een verhaal over migratie en een verhaal over integratie, over de maatschappij zoals ze nu is. Half leven is larger than life. Wanneer Aya Sabi de tijd en de megalomanie had gehad om een baksteen van zevenhonderd pagina’s te schrijven, waarin ook Hamouda’s en Shams’ levens verder waren uitgewerkt, hadden we met recht over de great novel van de moderne lage landen kunnen spreken. Nu is het een aanzet tot – en ook die is bewonderenswaardig.

Martijn van Bruggen

Aya Sabi – Half leven. Das Mag, Amsterdam. 309 blz. € 23,99.