Veelzeggend zwijgen

Kiezen voor stilte en er het zwijgen toe doen, wil niet per se zeggen dat je een publiek debat de rug toekeert. Soms is zwijgen veelzeggender dan spreken. In haar essay Verwar het niet met afwezigheid onderzoekt filosoof en schrijver Eva Meijer (1980) stilte vanuit verschillende politieke perspectieven.

Zwijgen kan een tactisch weloverwogen keuze zijn om verzet te plegen of protest te uiten. Bijvoorbeeld: premier Rutte, op bezoek in Groningen om nog maar weer eens over de gaswinningsschade te komen praten, stuit niet op lawaaiige protestdemonstraties, maar waar hij ook komt op een muur van ostentatief, nors stilzwijgen. Hoeveel indruk zou dat maken?

Zwijgen kan echter ook opgelegd worden en fungeren als onderdrukkingsinstrument: bepaalde groepen krijgen simpelweg de kans niet om aan het publieke debat deel te nemen. Nog lang nadat vrouwen het kiesrecht hadden verworven in democratieën als de Nederlandse, bleven de normen van het patriarchaat sterk genoeg om deelname van vrouwen aan het publieke debat en aan politieke instituties flink te frustreren. Voor zulk tot zwijgen brengen wordt meestal een Engels woord gebruikt: silencing.

Niet-menselijke dieren nemen aan dat debat en die instituties geen deel. Logisch, want zij beschikken niet over mensentaal? Ja, maar daar volgt niet uit dat menselijke dieren dus het recht hebben om hun niet-menselijke tegenhangers genadeloos en gruwelijk te exploiteren. De schande van de bio-industrie strekt zich uit tot silencing van de dieren: hun lot wordt veelal aan het oog van het publiek onttrokken.

Spreken veronderstelt luisteren en maakt van luisteren een morele plicht. Herwaardeer stilte als middel om betekenis over te brengen en luister dus ook naar andermans stilte, aldus Meijer. Die herwaardering is hard nodig want stilte lijkt haar functie als betekenisvolle uiting te verliezen. Stilte dreigt zo gereduceerd te worden tot blijk van afwezigheid in letterlijke, of in mentale en emotionele zin. Een voorbeeld van betekenisverlies zou wel eens de hedendaagse neiging kunnen zijn de laatste gang van een overleden publieke figuur met applaus te begroeten, in plaats van met gepaste stilte.

Politiek handelen is spreken. Goede sprekers weten dat ze af en toe stiltes moeten laten vallen. Democratisch spreken is in gesprek gaan, ook anderen – in beginsel alle anderen – het woord gunnen en als zij zwijgen bij wijze van verzet luisteren naar hun stilte.

Hans van der Heijde

Eva Meijer – Verwar het niet met afwezigheid. Cossee, Amsterdam. 124 blz. € 17,99.

Deze recensie verscheen eerder in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 16 september 2022.