Zingen was haar leven en ze moest lijden om te zijn wie ze was

Op 24 november 2022 was het vijfentwintig jaar geleden dat Barbara (Monique Andrée Serf, 1930-1997) overleed. In Frankrijk zijn er tal van herdenkingen geweest en is er weer veel aandacht besteed aan het oeuvre van deze chansonnière. Daar het tv-programma Chansons vorig jaar vrij geruisloos voorbij is gegaan aan dit icoon, besloot Meta Gemert in het leven van deze veelzijdige en onvergetelijke artieste te duiken. Met het boek Barbara, een gezongen leven heeft ze een levensschets geschreven. Vier maanden onderzoek zijn er aan het schrijven van het boek vooraf gegaan, vier maanden om in haar leven te duiken. Met nadruk vermeldt Gemert dat het nooit haar bedoeling is geweest om een biografie over haar te schrijven. Aan de hand van haar chansons, interviews en de verhalen van mensen die Barbara om zich heen had verzameld, is Gemert in de archieven gaan zoeken en is dit levendige boek ontstaan.

Ik werd meteen getroffen door de emotie in haar stem. Zij raakt me, zoals geen andere artiest me heeft geraakt, maar nu nog tien keer zoveel als toen. Ik werd eigenlijk postuum verliefd op haar. Door het onderzoek naar Barbara heb ik mij haar leven eigen gemaakt.

Monique Andrée Serf heeft geen gemakkelijke jeugd gehad. Geboren in een weliswaar niet praktiserend Joods gezin, heeft ze daar in de oorlogsjaren wel de gevolgen van ondervonden, doordat ze meerdere malen heeft moeten verhuizen om uit handen van de nazi’s te blijven. Daarbij is na haar dood uit haar memoires – die overigens onvoltooid zijn gebleven – gebleken dat ze op tienjarige leeftijd het slachtoffer is geweest van incest. Haar vader zou zich aan haar vergrepen hebben.

Al heel jong had ze ambities om zangles te nemen en wilde ze naar het conservatorium. Ze gebruikte elk meubelstuk dat voorhanden was als surrogaatpiano. Daarbij groeide ze op in de schaduw van haar oudere broer Jean, die arts wilde worden. Monique werd meermaals ingepeperd dat ze dom en niet volwaardig zou zijn, omdat ze zo graag naar de Music Hall wilde, concertpianiste wilde worden en zangles wilde nemen. Dit werd vanuit het gezin echter niet gestimuleerd, maar uiteindelijk kreeg ze het voor elkaar dat ze zelf op zoek mocht gaan naar een zanglerares. Met het pianospel ging het helaas wat moeizamer. Een cyste in haar hand en de daaropvolgende operaties zorgden ervoor dat ze haar hand niet volledig kon gebruiken. Deze hand hield ze later tijdens haar optredens buiten het zicht van haar publiek.

Uiteindelijk heeft haar vader toch een piano voor haar gehuurd, maar toen hij daarna het gezin verliet, werd de piano door haar moeder weer teruggestuurd wegens geldgebrek. Monique nam haar dat niet in dank af en ontvluchtte zelf ook het gezin op zoek naar een mogelijkheid om haar talent – wat ze geheel zelf heeft ontwikkeld – ten volle te ontplooien. Gaandeweg werden haar optredens steeds meer een spirituele belevenis voor haar relatief jonge publiek.

Het duurde behoorlijk lang voordat zij erkend werd en het heeft nogal wat voeten in aarde gehad. Ze is al vijfendertig wanneer ze doorbreekt en dat is voor die tijd best oud.

In haar Granny had ze haar eerste en trouwste fan, daar deze haar vanaf haar vroegste jeugd steunde en stimuleerde om haar talent te ontplooien. Haar moeder zag dat pas in toen Barbara succes kreeg met de vertolking van haar zelfgeschreven, autobiografische chansons. De relatie met haar moeder verbeterde later en deze is zelfs boven haar dochter in hetzelfde appartementencomplex gaan wonen.

Nog altijd wordt Barbara gezien als een mythe en Gerard Depardieu treedt vandaag de dag nog op met haar nummers. Met hem als tegenspeler stond ze in 1996, een jaar voor haar dood, op het toneel in Lily Passion; een muziekspektakel dat ze ook zelf had geschreven.

De auteur heeft tal van fragmenten van haar chansons, met de integrale Nederlandse vertaling ervan, in het boek opgenomen. Hierbij verwijst ze naar speciale gebeurtenissen in haar leven, zoals het liedje ’Nantes’, waarmee ze zich na haar vaders dood met hem heeft geprobeerd te verzoenen. ‘Rémusat’ was een van haar afscheidsliederen voor haar moeder en ‘Eglantine’ schreef ze over haar grootmoeder die overleed toen Barbara pas zestien was. Op de website https://barbarachansons.nl, die de auteur als aanvulling op het boek heeft opgezet, is alle muziek te beluisteren die Barbara ooit heeft gezongen en het ligt in de planning om er ook beeldmateriaal op te zetten. Onlangs is er een artikel geplaatst dat Jacques Dohmen, toenmalig redacteur bij Querido, na haar dood heeft geschreven voor Vrij Nederland.

In het middenkatern zijn karaktervolle foto’s opgenomen van de mooie en uiterst lange Française – ze was 1,83 m –, uit de verschillende perioden van haar leven en carrière. Jacques Brel noemde haar lelijk, maar dat kan toch niemand met goed fatsoen met hem eens zijn.

Een grote hekel had ze aan het geven van interviews en daarin gaf ze zichzelf niet bloot. Ze wilde niet in een hokje worden geplaatst. Vooral lastig vond ze het wanneer men hoogdravend deed over haar bezigheden. ‘J’aime les journalistes, mais je déteste les questions’ en ‘Je chante ma vie’. Dus waarom had ze er dan nog over moeten vertellen? Haar veeleisende attitude en haar opvliegendheid stonden haaks op haar generositeit. ‘Ze was moeilijk voor haar musici, maar die respecteerden haar; ze haalde het beste uit hen.’ Barbara was niet behept het talent om er financieel de rem op te zetten. Ze smeet met dure cadeaus en had haar manager nodig om dit binnen de perken gehouden. Daarentegen ging ze trouw naar gevangenissen en ziekenhuizen om aidspatiënten te bezoeken. Op een speciaal nummer konden mensen haar dag en nacht bellen met hun zorgen. Ook in haar stormachtige en gepassioneerde relaties – ze versleet de een na de ander – knetterde het vaak en was het alles of niets.

Ze was niet alleen moeilijk en somber, maar ook heel geestig en had vaak de slappe lach. En ze was een goede vriendin voor anderen. Omdat ze niets over zichzelf vertelde, hing men allerlei veronderstellingen aan haar op; dat ze intellectueel zou zijn. En dat was ze niet, ze haalde zichzelf juist veel te veel naar beneden. Ze had een minderwaardigheidscomplex doordat haar vader het niet afliet te zeggen dat ze dom was.

Barbara heeft als gepassioneerd breister ettelijke breiwerkjes voor anderen gemaakt. Maar talent had ze niet, want het gebeurde dat een trui uiteindelijk mouwen met verschillende lengte bleek te hebben. In de laatste jaren van haar leven woonde ze in relatieve afzondering in Précy en was Béatrice de Nouillan haar steun en toeverlaat. ‘Het frappante is dat zij, in tegenstelling tot anderen die een graantje van het succes hebben willen meepikken, altijd geweigerd heeft om over Barbara te schrijven.’ Veelvuldig gebruik van slaap- en pepmiddelen had Barbara’s systeem zodanig uitgeput dat een voedselvergiftiging en toxic shock syndroom haar op 67-jarige leeftijd fataal zijn geworden.

Barbara, een gezongen leven is een heerlijk leesbare en luisterrijke levensschets voor wie de muziek van Barbara nog niet kende, maar zeker ook voor wie haar nog deels in het gehoor en op het netvlies heeft. Het biedt een postume en hernieuwde kennismaking met het leven en melancholieke oeuvre van een markante persoonlijkheid.

Marjon Nooij

Meta Gemert – Barbara, een gezongen leven. Van Maaskant Haun, Zorgvlied. 244 blz . € 21,99.

(foto: Kroon, Ron / Anefo, Nationaal Archief, CC0)