Eerst langs de ontwerper

Behalve inhoud, hebben boeken ook een buitenkant, zoals lezers van de Volkskrant sinds dertien jaar weten. Toen begon eindredacteur van die krant, Erik van den Berg, namelijk met zijn rubriek, waarin hij dieper inging op opvallende boekomslagen van onze tijd, soms in relatie tot die in het verleden. Omslag heet dan ook de fraaie hardcover bundeling van enkele van zijn bevindingen. Met de aansprekende voorbeelden erbij.

Zoals brillen muteerden van fok tot designding, verging het ook de buitenkant van boeken. Rondlopend in boekwinkels, vind je vandaag de dag talloze aantrekkelijke voorbeelden van boekvormgeving, in soft- of hardcover, geen uitgave gaat de wereld nog in zonder eerst langs de meedenkende ontwerper te zijn geweest. Dat was wel eens anders. Uit het voorwoord van hoogleraar Boekwetenschap aan de UvA, Lisa Kuitert, valt te leren dat wat ooit boek werd genoemd niet veel meer was dan een pakketje gedrukt papier, slordige losse vellen, soms met een kartonnetje er omheen, dat je als je dat wou kon laten inbinden.

Pas in 1820 bedacht de Engelse uitgever William Pickering in serie geproduceerde omslagen te laten maken. Daarna was het hek van de dam en wat Erik van den Berg in zijn krantenrubriek allemaal behandelt geeft wel aan dat ook de marketing een fiks woordje is gaan meespreken. Er ontstonden trends, zoals tegenwoordig de Angelsaksische, kleurrijke, getekende illustraties. ‘Boeketroman’ noemt Van den Berg ze met een knipoog, omdat niet zelden hele boeketten rozen of bloesems de aantrekkelijkheid van een boek moeten vergroten. Iets vergelijkbaars valt te zeggen over de al even kleurrijke horizonnen die een exotisch zweem over een roman kunnen leggen.

Van den Berg selecteert steeds een aantal omslagen, haalt er de geschiedkundige connotaties bij, denkt er zelf over na en rondt af. Daarmee de lezers stimulerend ook zelf eens wat kritischer naar boekomslagen te kijken: word ik er met al die bontheid een beetje ingeluisd of vind ik dit echt mooi? Waar vroeger het intellectuele karakter van de literatuur onderstreept leek te moeten worden door een bepaalde gedistingeerde stoffigheid, hebben we vandaag de dag liever een knap bedacht en uitgevoerd grafisch ontwerp.

Na te hebben vastgesteld dat onze woordtaal snel verandert, gaat Van den Berg dieper in op onze beeldtaal. ‘Wie zegt er nog ‘mieters’ als hij ‘chill’ bedoelt?’ is zijn retorische vraag. Dus gaan we ook anders om met identiteit. Hij bespeurt dat boekvormgevers elkaar goed in de gaten houden of ook wel toevallig op hetzelfde spoor uitkomen. Zoals gezichten die van de ene kleur langzaam evolueren in een andere, passend bij onze verander(en)de inzichten over gender en kleur.

Verwijzend naar de ongeschreven juwelierswet dat de wijzers van een klok of horloge een lachend mondje moeten vormen, dus tien voor twee of tien over tien, legt Van den Berg ook hier de verbinding met marketing. Consumentenpsychologie, die boekuitgevers natuurlijk eveneens kennen en soms juist weer bewust met voeten treden. Allemaal om de klant een beetje op het verkeerde been te zetten en dus te intrigeren. Geldt ook voor suggestieve lijnvoering en vlakverdeling, die ons aller dirty mind in werking zetten. De rug van een opengeslagen boek, het voorbeeld is niet toevallig Nabokovs Lolita, in roze, met daarachter een grijze driehoek, laat je ‘vunze geest’, er al snel een stel dijen en een slip van maken. De Britse ontwerper Jamie Keenan bedacht het allemaal.

En dan heb je de ‘vertalingen’ van karakteristieke voorwerpen als de typemachine en beroemde kunstwerken, zoals Caspar David Friedrichs Wanderer über dem Nebelmeer. In binnen- en buitenland lieten boekontwerpers in de loop van de jaren mannen over nevelige landschappen turen. Contemplatie en twijfel over de toekomst is ongetwijfeld van alle tijden en zie als boekontwerper altijd maar weer origineel te zijn.

Omslag is stijlvol en zorgvuldig vormgegeven in zijn hardcoverjas. Daar heb je geen stofomslag bij nodig, zo blijkt maar weer. Ooit waren die bedoeld om de mooie linnen band stofvrij te houden, schrijft Lisa Kuitert in haar voorwoord. ‘Was het boek uit, dan kon het stofomslag weggegooid worden en zette je een schoon exemplaar in de boekenkast.’ Tegenwoordig, weet ze, proberen mensen juist het stofomslag schoon te houden, halen het eraf tijdens het lezen en doen het er juist weer op als het terug de kast ingaat.

André Keikes

Erik van den Berg – Omslag. Hoogland & Van Klaveren – Hoorn. 160 blz. €24,90.