Hoe Penguin-paperbacks de wereld veranderden: goede literatuur voor de prijs van een pakje peuken

Terwijl ik in bed lig met D.H. Lawrence en verdwijn in de mistige liefdeswereld van Lady Chatterley’s Lover, denk ik tegelijkertijd aan een andere revolutie die ik handen heb. Die oersimpele paperback. Inmiddels krokant, pulperig, bruinig aan de randen, geurend naar de vergankelijkheid van alle kasten waar hij in stond. Hoe zit dat eigenlijk met die geschiedenis van Penguin Books? De uitgever die goede literatuur betaalbaar maakte. Met een boek dat niet meer dan een pakje sigaretten mocht kosten, maar minstens zo aantrekkelijk moest zijn.

‘Literatuur voor iedereen’ begint in 1934 bij uitgever Allen Lane. Wachtend op het treinstation van Exeter na een afspraak met Agatha Christie, gaat hij op zoek naar iets te lezen tijdens zijn reis. Hij vindt populaire magazines, dure boeken en shabby prints van slordige romans. Niets dat ook maar enigszins de moeite waard is. Nog voordat de trein Londen binnenrijdt, is het idee geboren voor Penguin Books. Het is tijd voor een nieuwe verkooptactiek. Geen oude rommel meer, maar moderne auteurs die de beste romans, detectives en non-fictie schrijven en dat alles voor een zacht, zacht prijsje.

Herkenbaarheid
Lane gaat aan de slag en begint met het design, dat boven alles eenvoudig en herkenbaar moet zijn. Hij schetst een ontwerp in drie vlakken, met boven en onder twee gekleurde banden. Oranje staat voor literatuur, groen voor crime, blauw voor biografieën en roze voor reizen en avontuur. Een retestrakke lay-out met in het midden het Gill Sans-font en onderaan een tekening van een pinguïn die een junior-redacteur tekent in de London Zoo. Het klinkt allemaal zo simpel, maar het is fris en innovatief. Nog geen jaar na zijn idee verandert Lane met zijn broers (en medeoprichters) Richard en John het boekenvak en de literatuur. De eerste boeken — in een serie van tien — zijn onder meer van Ernest Hemingway, André Maurois en Agatha Christie. Waarbij het noemenswaardig is dat de helft van de boeken van vrouwelijke auteurs is. De handzame paperbacks zijn direct een hit en binnen hetzelfde jaar glijdt de miljoenste paperback van de drukpers.

Het is lastig voor te stellen in deze tijden van massaproductie, maar goede literatuur is in die tijd een luxeproduct. Iets voor een select groepje mensen dat er de middelen voor heeft. Verpakt in een modern design, liggen de mooiste verhalen plots in handen van het volk. Boekjes die je zo meeneemt in de binnenzak van je jas, voor ongeveer een vijftiende van de gemiddelde hardcoverprijs in die dagen. Dat is serieus. Bovendien heeft Penguin Books een ongekend sterk gevoel voor de leesbehoeften van haar publiek en is het decennia lang een voorloper.

De branding gaat in een hogere versnelling en de beste ontwerpers worden aangetrokken. Waaronder de Duitse typograaf Jan Tschichold en artistiek leider Germano Facetti uit Italië, die met hun ontwerpen en strikte templates het naoorlogse straatbeeld domineren. In de sixties trekt de uitgever jong talent aan als Alan Fletcher, Colin Forbes en Derek Birdsall. Met als uitgangspunt dat geen enkele creatie op zichzelf staat, het grootste belang is de consistentie. Dat geldt tot op de dag van vandaag, in iedere boekhandel herken je de Penguin-boeken meteen tussen alle stapels boeken en volgepropte kasten.

The Bodley Head
Maar goed, hoe zit het eigenlijk met die Allen Lane, komt hij zomaar uit de lucht gevallen? Niet bepaald. Zijn verhaal begint bij John Lane, die in 1854 het levenslicht ziet en een verre neef is van Allens moeder Camilla. Deze John komt uit een boerengezin en belandt op veertienjarige leeftijd in Londen. Verveeld met zijn baantje als kantoorbediende bij de spoorwegen, handelt hij in zijn vrije tijd in tweedehands boeken en daar wordt hij steeds handiger in. In 1887 opent hij een winkel met Charles Elkin Mathews en het nieuwe imperium dat ze voor ogen hebben, noemen ze The Bodley Head. Binnen twee jaar zijn er genoeg centjes bij elkaar gesprokkeld om zelf boeken te publiceren en brengen ze poëzie, essays en esthetische literatuur uit tot limited edition uitgaves en avant-garde-auteurs.

Wanneer de in 1902 geboren Allen Lane zich afvraagt wat hij wil gaan doen met zijn leven, krijgt de tiener het advies van zijn moeder om eens met John te praten. De uitgever is direct onder de indruk van de jongeman en op zijn zestiende vertrekt Allen naar Londen om bij The Bodley Head te werken. Beginnend met het opknappen van kantoorklusjes, werkt hij zich snel omhoog via accounts, sales en redactioneel werk. Allen heeft het vak binnen vijf jaar in de vingers en wordt een van de directeuren van de uitgeverij. Gouden tijden zijn het niet bepaald op het kantoor in Vigo Street, de uitgever gaat meerdere keren bijna failliet en Allen verslikt zich weleens met een experimentele publicatie. Hij heeft iets anders nodig om geld te verdienen met de uitgever, die inmiddels van hem is na het overlijden van John in 1925.

Per pallet de deur uit
En dan zit hij dus in die trein vanuit Exeter, met het ene na het andere idee dat in elkaar grijpt. Je vraagt je af waarom niemand anders daar mee bezig is, maar het uitgeverslandschap ziet er in die tijd compleet anders uit. Uitgevers drukken hun titels in relatief kleine oplages en verkopen die voor hoge prijzen in elitaire en saaie boekwinkels. Dat is hoe het gaat. Lane ziet de potentie van massaproductie, alternatieve verkooppunten en merkbinding. In plaats van individuele titels te verkopen, wil hij een merk aan de man brengen. Zijn boeken moeten herkenbaar zijn, goedkoop en verkrijgbaar op plekken waar mensen spontane aankopen doen. Niet in die boekhandels dus, maar supermarkten en warenhuizen.

Goede literatuur voor een kleine prijs. Het klinkt goed, maar de tijd lijkt er niet rijp voor. Lane is van plan om te beginnen met reprints, boeken die eerder zijn uitgegeven en zichzelf min of meer hebben bewezen. Een tactiek die Allen een hoop tijd, geld en energie bespaard om een eerste serie boeken uit te geven. Uitgevers staan echt niet te springen. Volgens hen zijn lezers van goede literatuur bereid om de portemonnee te trekken. Degenen die goedkope boeken kopen, willen goedkope fictie. Hij gaat zonder resultaat kantoor in en kantoor uit, tot hij bij uitgever Jonathan Cape wat titels ritselt en er een aantal van zijn eigen uitgeverij bijvoegt. Het idee moet nu alleen nog op tafel komen bij het bestuur van The Bodley Head. Dat hij niet weet te overtuigen. Al laten ze het Lane doen. In zijn eigen tijd, met zijn eigen middelen en mag hij het als een fonds binnen de uitgever plaatsen.

Het is geen gemakkelijke opgave, het hele plan drijft op grote oplages. Als je goedkoop boeken wilt verkopen, dan moeten ze per pallet de deur uitvliegen. Velen lopen daarom om dit verdienmodel heen, maar Lane is niet per se een idealistische boekenliefhebber, hij is een verkoper. Hij gelooft in zijn idee en het lukt hem om twijfelende inkopers te overtuigen van zijn pockets. Clifford Prescott is van supermarktketen Woolworths is een belangrijke schakel, die volgens de legende overstag gaat als zijn vrouw hem vertelt wat voor goede selectie Lane heeft samengesteld. Beetje bij beetje gaat iedereen mee in het verhaal en aan het einde van het jaar heeft Penguin Books zijn miljoenste kopie verkocht. Waarna het ineens een stuk makkelijker gaat, in de zomer van 1936 staat de teller op vijf series en drie miljoen verkochte exemplaren.

Absoluut ongekende aantallen. Bestsellers gaan in aantallen van 250.000 tot 350.000 over de toonbank en de ‘Penguins’ trekken een compleet nieuw lezerspubliek. Ongekend. Lane heeft de gok genomen met zijn paperbacks en de persen kunnen niet snel genoeg draaien. Dat geeft een vertrouwen waardoor het Penguin-kantoor een hogedrukpan van ideeën wordt. Zo komt Lane met een befaamde Shakespeare-serie en wordt een serie toegankelijke non-fictieboeken een instituut onder de naam Pelican Books. Eind jaren dertig brengt hij ‘Specials’ uit, over eigentijdse onderwerpen en internationale zaken. Goed inzicht, gecombineerd met een vruchtbare periode, om het zomaar te zeggen. Tegelijkertijd begint de uitgever nieuwe literatuur uit te brengen, kinderboeken, poëzie, theater, naslagwerken, handboeken, bladmuziek, geïllustreerde klassiekers en kunstboeken. Een jaar na de oorlog stomen de ‘Classics’ uit de borrelende Penguin-pan, waarvan de eerste — de Odyssee van Homerus — maar liefst drie miljoen keer verkocht wordt. Goedemorgen. Het lijkt allemaal niet op te kunnen en dan moet de grootste klapper nog komen.

Geen swinging sixties zonder Penguin
Lady Chatterley’s Lover, een boek als een handgranaat. Bekijk de film die net uit is, whatever, maar lees het boek. Lees het boek, dat duizend maal dieper in je bloed kruipt. Natuurlijk, heerlijk om die ranke billetjes van Constance Chatterley en de kroelende pikhaar van Oliver Mellors te zien, maar in het boek zijn ze duizend keer spannender, sensueler en sexyer. Maar een van de redenen dat we het überhaupt nog steeds over het indrukwekkende verhaal hebben, is het doorzettingsvermogen van Lane in 1959. Het boek van D.H. Lawrence vol antikapitalistische betogen, het gebruik van four-letter words, een relatie tussen iemand uit de upper- en working-class, vrouwelijk genot en rauwe seksuele scènes. In die tijd is het boek verboden dankzij heersende ‘obsceniteitswetten’ en Lane zet de reputatie van zijn uitgever op het spel door de ongekuiste versie van het boek uit te willen brengen. Op een of andere manier komen de autoriteiten achter de uitgeefplannen van Lane en tijdens een bezoek om de proefexemplaren in te leveren, verschijnt er een dagvaarding tegen het publiceren van een obsceen boek.

Alleen neemt de handschoen op wint deze rechtszaak, die synoniem komt te staan voor de kloof tussen de moderne samenleving en het oude establishment. Na de uitspraak op 2 november 1960 mag hij het boek — dat volgens hem een literaire en geen pornografische waarde heeft — drukken in Engeland. Het blijkt, zoals wel vaker, alleen maar goede PR te zijn. Voor Kerstmis zijn er twee miljoen kopieën verkocht en nog eens 1,3 miljoen in het jaar daarop. Volgens vele cultuurduiders is dit de definitieve start van de seksuele revolutie in Engeland, maar brengt het allerlei maatschappelijke debatten, onder meer rondom het toestaan van homoseksualiteit en abortus. Uit deze slipstream komen twee jaar later The Beatles nog eens om de hoek kijken, niet veel later de pil en ergens in de tussentijd is het hek helemaal van de dam.

Er zijn weinig boeken die de zoektocht naar vrijheid zo helder beschrijven en die maatschappelijke spanningen op een marxistische manier pijnlijk blootleggen. Want het draait echt niet alleen om wat er tussen de benen van Lady Chatterley gebeurt, het verhaal gaat in de breedte over man-vrouwverhoudingen, ongelijkheid, klasse-strijd en hoe de mensheid zijn eigen graf aan het graven is met het kapitalisme. Zonder D.H. Lawrence, Allen Lane en de rechtszaak zouden de sixties en hun naweeën er weleens heel anders uit hebben kunnen zien.

Schrijvers een publiek, het volk kennis
Allen Lane, wat een figuur. Hij heeft dictatoriale trekjes, zijn broers schrijft hij uit de geschiedenis van Penguin Books, en verzint een hoop mythes over zichzelf en het bedrijf. Maar ja, hij deed het wel. In een paar decennia verandert het bedrijf de hele boekenbusiness, vecht hij voor het vrije woord, geeft hij het volk betaalbare kennis en haalt hij een hoop belangrijke onderwerpen weg bij de elite, die het graag voor zichzelf had gehouden. Niet alleen verandert er veel voor de lezer, minstens zo belangrijk is het platform dat hij aan onbekende auteurs geeft, die met hun ideeën, kunst en ervaringen grote lezersaantallen bereiken. Lane democratiseert het boekenvak en daarmee de minder bedeelden in deze wereld. Zoals ik, die zoveel wijsheid ontdekken in een boek als Lady Chatterley’s Lover, een verhaal dat een habbekrats kost en voor altijd in mij zit. Thank you, Allen.

Ricardo Jupijn

(foto Allen Lane: Photo of Penguin founder Sir Allen Lane, London Zoo. Source: Lane Family, 1965. Thepublicskye, CC BY-SA 4.0)