Intense debuutroman over eenzaamheid, mislukking en ambiguïteit

Algemeen wordt Juan Benet (1927 – 1993) als een van de grootste Spaanstalige auteurs van de twintigste eeuw beschouwd. Zijn werk is vernieuwend en volstrekt uniek. Maar gek genoeg zijn maar weinig boeken vertaald. Een hiaat dat de kleine uitgeverij Kievenaar voor het Nederlandse taalgebied wil vullen. Terwijl in 2021 twee novellen van Benet (Een graf/Numa (een legende)) verschenen, is nu zijn monumentale en raadselachtige debuutroman uit 1968 vertaald. De aartsmoeilijke vertaalklus is opnieuw van M. Vanderzee.

In Je zult terugkeren naar Región moet niet gezocht worden naar een afgerond verhaal of een rechtlijnige plot. In het verlengde hiervan staat zelfs het vertelde ter discussie: er is ook onzekerheid over het waarachtige van het verleden. Aan het einde van de roman zegt een personage:

Er is inmiddels zoveel tijd verstreken en mijn eenzaamheid is zo groot geweest dat ik ben gaan twijfelen of alles wel zo is gebeurd als ik heb verteld.

Net zoals in het werk van de Uruguayaan Juan Carlos Onetti, die andere grote Spaanstalige schrijver waarmee Benet dikwijls wordt vergeleken, leidt de speurtocht naar het afgesloten en definitieve geheel slechts tot frustratie. Juan Benet thematiseert de tijdelijkheid, het procesmatige, het onzekere en de ambiguïteit. De lezer kan slechts zijn persoonlijke verhaal construeren aan de hand van fragmentarische en onvolledige informatie. Het verhaal blijft open, kent geen ontknoping en blijft ongrijpbaar. Benet suggereert liever dan iets uit de doeken te doen. Hij verwoordt het ergens heel mooi en poëtisch:

[…] door de (betoverende) blik van grote, prachtige en kalme ogen leken alle antwoorden onmiddellijk in vragen te veranderen, of in ieder geval in veronderstellingen.

Maar er zijn wel degelijk personages – al focust vertaler M. Vanderzee zich, zoals hij in het afsluitende essay aangeeft, liever op ‘paden’ die nergens heen lijken te leiden. We maken kennis met een jongen die samenleeft met Adela en zijn moeder. Als zijn moeder vertrekt naar de oorlog om zijn broer te zoeken, blijft hij eenzaam achter. Het jongetje duikt pas twintig jaar later terug op in het huis van de oude dokter Sebastián en zal aan het einde van de roman een opmerkelijke rol spelen.

De roman speelt zich af tegen de achtergrond van de Spaanse Burgeroorlog. Die oorlog is in veel Spaanstalige romans gethematiseerd maar, zoals Vanderzee opmerkt, nooit zo onorthodox als door Benet. Er is het verhaal van Gamallo, een bevelhebber van het opstandelingenleger, die een aanval uitvoert in de streek van Región om het republikeinse leger uit te schakelen. Zijn dochter, Marré, speelt ook een belangrijke rol. In het tweede hoofdstuk bezoekt ze dokter Daniel Sebastián met wie een gesprek wordt gevoerd dat tot het einde van de roman voortduurt. Tijdens dat gesprek, dat dikwijls bestaat uit ellenlange monologen en waarin heen en weer wordt gegaan in tijd en ruimte, wordt het verleden verkend, komen de personages tot leven en ontstaat er een complex verhaal. Er wordt ook plaats gemaakt voor essayistische passages over de tijd, de rede, het verlangen, de herinnering.

Het verleden van de dokter wordt verteld: zijn band met Gamallo en diens verloofde, María Timoner – die als inzet bij een kaartspel aan een mijnwerker wordt verspeeld. Het potsierlijke huwelijk van de dokter met een dochter van een spoorwegbewaker – een vrouw die tweede keus is, want de vrouw op wie hij verliefd was, was al verloofd – met Gamallo. Ook het verleden van Marré leert de lezer kennen. Haar strenge opvoeding, haar verkrachting, haar liefdesleven, haar relatie met de vrouw die Dood wordt genoemd. En doorheen de roman spookt Numa, de mysterieuze bewaker van het bos Mantua, die niet nalaat te schieten op indringers; maar waarom?

Het belang van de regio en de weerspiegeling in de karakters van de personages is cruciaal. Región, de denkbeeldige plaats die in meerdere romans van Benet voorkomt, is een desolate en onherbergzame bergstreek waarover Benet tientallen prachtige pagina’s schrijft en uitweidt over de bergen, de weerkundige extremen, de fauna en flora, de waterlopen. Na de oorlog bestaat het land slechts uit ruïnes. Over de mensen in dat landschap ligt steeds een floers van eenzaamheid, tristesse, wanhoop. Niemand is gelukkig. Er heerst angst, mislukking en verval. Het vergeefse zoeken naar betekenis en begrip verenigt de personages.

Je zult terugkeren naar Región wordt door de uitgever niet, zoals zovele romans de laatste jaren, in de markt gezet als vergeten klassieker, maar paradoxaal genoeg is deze roman dan weer wel een van de beste vergeten klassiekers die de laatste jaren is uitgegeven. Het is meer dan aangenaam verdwalen in het duistere en mysterieuze universum van Benet. De leeservaring is intens: de zinnen, gevat in een plechtstatige literaire taal, hebben een dwingende kracht die niet het gevolg is van een plot maar die inherent is aan de taal zelf. In de literaire wandelgangen wordt gefluisterd dat er mogelijks een vervolg komt op Je zult terugkeren naar Región. Iets om alvast naar uit te kijken.

Kris Velter

Juan Benet – Je zult terugkeren naar Región. Vertaald door M. Vanderzee. Kievenaar, Heveadorp. 408 blz. € 25.