(Deze recensie van Europa in sepia verscheen eerder in 2015)

Schitterende essays van een kosmopoliet

‘Tijdens het communisme liepen de klokken voor, nu lopen ze achter,’ schrijft Dubravka Ugrešić in het titelstuk van haar essaybundel Europa in sepia. In dat essay, geschreven na een verblijf in Bratislava, beantwoordt ze de vraag waarom toch over het nabeeld van alles wat ze ziet in Oost- en Centraal-Europa een waas van sepia trekt, alsof ze naar oude foto’s heeft gekeken. Omdat alles wat hoop en vooruitgang uitstraalde tijdens de communistische jaren verleden is geworden, inclusief de hoop en het geloof zelf. Als geen ander weet Ugresic dat inzichtelijk te maken.

Ugrešić verliet Kroatië toen Servische en Kroatische nationalisten de oorlog ontketenden die een eind maakte aan de Joegoslavische federatie. Met Amsterdam als thuisbasis leidt ze het leven van een kosmopolitische schrijver. In dubbel opzicht: als globetrotter en als cultuuranalyticus. Die laatste hoedanigheid komt indrukwekkend tot uiting in de veelgeprezen essayserie over wat ze de ‘karaokecultuur’ noemt en die in Europa in sepia is opgenomen. Met karaokecultuur doelt Ugresic op de hedendaagse massacultuur, waarin narcisme en vereenzelviging met idolen een reactie met elkaar aangaan om zich de artistieke producten van de laatsten als het ware te kunnen toe-eigenen. Ze tegelijkertijd volkomen platslaand, ben je geneigd meteen te concluderen, maar zo gemakkelijk maakt Ugresic zich er
niet van af.

Begin jaren 1990 sprak Ugresic zich krachtig uit tegen de nationalistische wanen die de Kroaten in hun greep kregen. In ‘Een kwestie van optiek’ keert ze naar die periode terug, naar aanleiding van een recent interview met de hoogleraar onder wiens leiding ze destijds werkte. Ook hij werd een ‘patriot’ en als zodanig medeverantwoordelijk voor de oorlog en de maffiose praktijken van de leiderskliek die hij steunde. Schaamt hij zich nu? Welnee. Net als de nog vrij rondlopende oorlogsmisdadigers van toen kijkt hij olijk in de camera, poserend als het ondeugende jongetje dat nageniet van de appel die hij pikte. Ugrešić? Die moet niet zeuren, die is het land niet uitgegooid, maar uit zichzelf vertrokken.

Weliswaar gelooft bijna niemand meer in de leugens van dat perverse nationalisme, maar het besef er te zijn ingetuind leidde tot nergens meer in geloven, evenmin in de waarheid: voormalig Joegoslavië is verworden tot een gebied zonder waarheid. Ugrešić paart scherpzinnigheid en diepgang aan een even doeltreffende als toegankelijke stijl. Dat is kenmerkend voor al haar werk, maar de essays, bijeengebracht in Europa in sepia, vormen daarin een hoogtepunt.

Hans van der Heijde

Dubravka Ugrešić – Europa in sepia. Vertaald door Roel Schuyt. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam. 376 blz. 24,95 euro.

Deze recensie werd voor het eerst gepubliceerd in de Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden op 24 juli 2015.