Een eigenzinnig abecedarium

A is van Bij – het is een markante titel die weinig taalkundige logica lijkt te bevatten, maar de ondertitel nuanceert: het jeugdliteraire debuut van Ellen Heck valt niet onder de noemer van het klassiek abecedarium. Wel integendeel, de Amerikaanse beeldende kunstenares wilde een ‘wereldwijd abc-boek’ creëren; weliswaar op alfabetische volgorde, maar de bijpassende woorden komen uit maar liefst 71 verschillende talen. En ja, in het Nederlands zal je het eerder genoemde insect bij de ‘B’ terugvinden, maar in meerdere andere talen kan het woord voor ‘bij’ wel degelijk met een ‘A’ beginnen, zoals het Turks (ari), het Portugees (abelha) en het Ojibwe (aamoo).

Ellen Heck verzamelde voor haar hoogst eigenzinnige abc-boek zowel woorden uit – voor ons taalgebied – gangbare talen als het Engels, Frans en Duits, maar net zo goed uit het Hausa, Malayalam en Nahuatl. Wie moeite heeft met de specifieke uitspraak kan via een qr-code alle woorden effectief beluisteren, ingesproken door moedertaalsprekers.

Wanneer je met de ‘A’ van ‘Bij’ begint hoeft het niet te verwonderen dat je bij de ‘C’ van parkiet, de ‘R’ van vos of de ‘Z’ van olifant uitkomt. Heck toont op bevlogen wijze hoe we via vertalingen zowel taal verliezen alsook ontdekken. Betekenisvol bouwt ze bruggen tussen de verschillende woorden in vertaling en nodigt ze kinderen uit om zelf op zoek te gaan naar de herkomst van de talen en hun (native) speakers.

In een toegevoegde ‘noot van de auteur’, waarin Heck zich specifiek tot de volwassen (voor)lezer richt, beschrijft ze de uitdagingen bij die bijzondere uitwerking. Zo bedient Heck zich consequent van het Latijns schrift, maar dat stelde haar vanzelfsprekend voor moeilijkheden bij talen die hun eigen schrift hanteren. Beck koos resoluut voor het omzetten van deze woorden via transliteratie, wat inhoudt dat je woorden neemt uit de taal met haar eigen klank en schriftbeeld en er vervolgens de ‘best passende symbolen of letters’ bij zoekt.

A is van Bij kan tevens prat gaan op een ronduit prachtige vormgeving. Heck plaatst de dierenportretten pontificaal op de voorgrond, waardoor ze als absolute blikvangers fungeren. Als beeldend kunstenares hanteert ze met verve de scratchboard-techniek: haar vaak paginagrote dierenfiguren werden ingescand en vervolgens tegenover een kleurrijke achtergrond geplaatst, wat in felle contrasten resulteert. Daarbij weet Heck de diverse diersoorten in hun uniciteit te treffen; dankzij de gedetailleerde uitwerking en de expressieve beelden weet ze verrassend authentieke en dynamische dieren te portretteren. Het is erg knap hoe de gerepresenteerde letter telkens weer opduikt in de illustraties. De ‘D’ van schildpad wordt letterlijk afgebeeld op het schild, de ‘F’ van kikker wordt gevormd door de tak waarop de amfibieën balanceren en de ‘J’ van struisvogel vormt Heck via het hoofd en nek van het dier. Voor de ‘Q’ (van mier) dient ze echter een – weliswaar inventief – trucje toe te passen.

A is van Bij is zo’n literair kleinood waarvan een recensent oprecht gelukkig wordt: dit eigenzinnige ‘abc-boek’ blijft verrassend, pagina na pagina en is bovenal op meerdere vlakken verrijkend, m.n. taalkundig, filosofisch en beeldend. Een absolute aanwinst voor de schoolbibliotheek, maar eigenlijk voor alwie met taal begaan is.

Jürgen Peeters

Ellen Heck – A is van Bij. Vertaling door Vincent Oostelbos. Querido, Amsterdam/Antwerpen. 36 blz. € 18.99