De condition humaine in fragmenten

De Noorse auteur Tor Ulven (1953 – 1995) was een belangrijke dichter die heel wat prijzen heeft ontvangen. In het Nederlandse taalgebied is hij echter onbekend. Naast poëzie schreef hij ook verhalen en essays over literatuur, filosofie, muziek en kunst. Zijn enige roman – twee jaar voor zijn zelfgekozen dood gepubliceerd – geniet in eigen land een cultstatus en is nu gelukkig ook naar het Nederlands vertaald. Een dappere zet van Uitgeverij Oevers en vertaler Michal van Zelm.

Vervanging is een experimentele roman die bestaat uit een opeenvolging van fragmenten uit het leven van een vijftiental mannen. Het is niet altijd duidelijk wanneer de ene stem overgaat in de andere en het is zelfs niet onmogelijk dat het om slechts een aantal mannen gaat in diverse stadia van hun leven. Verwijst de titel naar de mannen of de fragmenten die elkaar ‘vervangen’? De roman bezit geen plot, is niet coherent en kent geen lineair verloop. Het is onduidelijk waar en wanneer de roman zich afspeelt: er zijn geen tijds- en plaatsaanduidingen. Formeel gezien bestaat de roman uit korte alinea’s die ongeveer even lang zijn.

De roman begint met een kort fragment over een oude, bedlegerige man die in het duister in bed ligt. Een doorgeladen geweer staat binnen handbereik – misschien een verwijzing naar de zelfmoord van de auteur. De man denkt na en haalt herinneringen op. Bijna onmerkbaar gaat de roman over in het verhaal van een jongen die bang is in het donker en fantaseert over een machine om denkbeeldige monsters, die zich onder het bed zouden verschuilen, te vangen. We lezen ook over een nachtwaker die loodsen op industrieterreinen bewaakt. Deze eerste verhalen spelen zich af in het schemerdonker of in de duisternis van de nacht. Het beetje licht schijnt tussen de kieren van gordijnen, is afkomstig van de lichtkegel van een zaklamp of het lichtje van een rammelende oude fiets. De letterlijke duisternis uit deze eerste verhalen worden metaforisch in de rest van de roman: Vervanging blijft voor een groot deel ondoordringbaar en onvatbaar. De auteur blijft fragmenten aaneenrijgen, speelt met tijd en ruimte, slaat zijwegen in, ontregelt en ontspoort. Op het einde van de roman komt de oude man met het geweer terug.

In de afzonderlijke verhalen laat Tor Ulven zijn personages handelingen uitvoeren, observeren, voelen, dromen, praten. Er wordt ook heel wat nagedacht over existentiële thema’s: leven, sterfelijkheid, liefde, geluk. Maar op meerdere plaatsen komt ook de problematiek van de tijd uitvoerig aan bod. Een thema dat ook toegepast kan worden op de roman als geheel. Er is immers geen lineair verloop maar de personages worden naarmate de fragmenten groeien, wel steeds ouder. Ulven eindigt zijn roman ook met het personage waarmee hij is begonnen, zodat de lezer zich kan afvragen of de tijd niet eerder circulair is.

Ultiem schrijft Tor Ulven over de condition humaine van het leven zelf: over mensen die verward zijn, die maar wat aanmodderen, die hun weg zoeken in een wereld met veel mogelijkheden, die triestig, eenzaam, kwetsbaar of angstig zijn. Ergens schrijft Ulven dat de grootste vertwijfeling de vertwijfeling is over een leven dat ongeleefd is. Er is niet zozeer verbittering omdat je over zekere tijd niks meer zult beleven, maar veeleer een knagend gevoel geen echt leven te hebben gehad.

Maar misschien nog wel het ergste is, denk je, is het verschrikkelijke vermoeden dat het niet, of niet wezenlijk, anders had kunnen gaan, dat het niets zou hebben geholpen als je andere keuzes had gemaakt, met andere mensen was omgegaan, op andere plekken had gewoond, een ander beroep had gehad, echtgenoot en weduwnaar was geweest van een andere vrouw, enzovoorts, dat een andere combinatie van al deze factoren er niet toe zou hebben geleid dat je minder pijn zou hebben gevoeld bij de lente (zoals nu) terwijl je eigenlijk de winter verafschuwt en van de lente houdt, en dus blij bent als die aanbreekt. Waarom eigenlijk?

Tor Ulven heeft met Vervanging een uitdagende, intense en ijzersterke roman geschreven over het grillige leven waarmee uiteindelijk iedereen in het reine moet zien te komen – iets dat de auteur helaas zelf niet kon. In heldere taal met soms lange zinnen en mooie metaforen, roept hij een unieke wereld op die altijd obscuur zal blijven en die nooit een eindpunt kan kennen. Literatuur spiegelt immers het leven. En dat leven is bij Tor Ulven altijd een oneindig proces dat geen afsluitende bevrediging heeft, een geheel van mogelijkheden die hadden kunnen bestaan maar enkel imaginair blijven. Altijd rusteloos, zoals de kleine zenuwtrekking in het licht (of in de duisternis) op de eerste pagina van Vervanging.

Kris Velter

Tor Ulven – Vervanging. Vertaald door Michal van Zelm. Oevers, Zaandam. 184 blz. € 20.