Putuma’s gedichten dreunen genadeloos na

Koleka Putuma, Zuid-Afrikaans dichter, toneelschrijver en performer maakte in haar vorige bundel, Collectief geheugenverlies uit 2017, haar positie al duidelijk: zij is vrouw, zwart, lesbisch en zij heeft de wereld iets te vertellen. Zet je maar schrap, want de eeuwen van onderdrukking, eerst door de kolonisatie, daarna door de apartheid, bloeden nog steeds na in haar land en in haar persoon.

De nieuwe bundel, Hullo Bu-bye Koko Come In, borduurt daarop voort. Want het sociale leed uit het verleden is nog lang niet weggepoetst, al is er nu ook meer ruimte voor trots. Voor een eigen cultuur in een wereld waarin zwarten nog steeds de onderliggende partij lijken. De achterflap noemt de bundel terecht een ‘wrang requisitoir voor Afrikaanse authenticiteit’.

Hullo Bu-bye Koko Come In is opgebouwd uit vier delen, die elk een deel van titel van de bundel als vlag meedragen. Het eerste deel, ‘Hullo’, heeft onder andere culturele toe-eigening en roofkunst als thema. Zoals in:

de tentoonstelling
verlaat het museum
verlaat is alternatief voor
geroofd
geroofd is een zacht eufemisme voor geveild
hier / is de veiling een tussenstap voor ontleende schatten
hier / worden de kunstvoorwerpen voor het publiek gecureerd
hier / is het publiek een stijlfiguur voor consumenten
hier / praten consumenten niet, ze verslinden slechts
hier / zijn stilzwijgen en gulzigheid hetzelfde
hier / zijn curatorschap en plastinatie ook hetzelfde ding
hier / worden als slaaf gevangen genomen en bevrijd in hetzelfde grootboek
gedocumenteerd
hier / worden de slavendrijvers als bevrijders opgetekend
en de databank kan hen niet uit elkaar houden.

De invalshoek is natuurlijk al lang niet onbekend meer, en het onrecht is over het algemeen wel erkend. Toch liggen westerse musea nog steeds vol met kunstobjecten, documenten en zelfs geprepareerde (geplastineerde) menselijke resten.

Veel gedichten uit de bundel lenen zich om voorgedragen, gerapt, te worden. De daarbij behorende metriek en herhalingen maken dan ook essentieel deel uit van Putuma’s poëzie. Bovendien draagt de ‘beat’ niet alleen bij aan een goede voordraagbaarheid, maar die heeft nog een ander niet te onderschatten effect. De taal van de dichter (en niet te vergeten: die van de vertaler!) wordt er ook bij het lezen vaak haast letterlijk ingeramd. Dit is poëzie die vele stappen verder is dan het sentiment en de contemplatie die we bij het genre vinden horen. Dit zijn gedichten als vulkaanuitbarstingen. De vele citaten van vrouwen als Winnie Mandela, Miriam Makeba, Brenda Fassie en anderen worden achterin de bundel verantwoord. maar ook deze noten staan weer ingebed in een sterk gedicht. En er komen nog meer vrouwen aan bod. In het derde deel, ‘Koko’, staat het lange gedicht ‘je hebt dit land met je bewegingen gebouwd, ook’ dat in korte voorvallen de geschiedenis van verdrukking en verzet vertelt, met hoofdrollen voor 22 vrouwen die hun historische plaats opeisen. Ik geef u de eerste bladzijde, met de eerste zeven vrouwen:

je hebt dit land met je bewegingen gebouwd, ook

gevangen en verbannen onder de wet voor onderdrukking van het communisme
verborg en verhuisde je (1) mk soldaten vanuit je huis, hield er een paar in
barakken voor landarbeiders, anderen in die van een conservenfabriek
tegenover politiestations

een jaar lang in eenzame opsluiting zonder bezoekers of lectuur,
aangeklaagd en tot 5 jaar veroordeeld wegens lidmaatschap van een partij
die jou (2) slechts hielp omdat jij ze ook hielp

je (3) leidde betogingen die eindigden met het verbranden van pasjes en je stief
in ballingschap

je (4) zette aan tot strijd en verzet wanneer zwarte mensen gedwongen werden
huizen te maken van chaos en transit

je (5) bevrijdde dit land met je tong, ook
je maakte bewust in vloeiend engels, isixhosa, en afrikaans
verschillende groepen mensen aansprekend in hun taal

je (6) reisde doorheen het land om petities af te geven
in vakbondsgebouwen tijdens de vrouwenmars

je vocht voor hogere lonen en arbeidsvoorwaarden voor vrouwen die op
je leken / die jou (7) waren
________

1 Liz Abrahams
2 Frances Baard
3 Florence Matomela
4 Mama Beshenga
5 Lillian Diedericks
6 Bertha Gxowa
7 Linda Komape

Een eenvoudige opsomming van kleine historische feiten, zo lijkt het. Maar je ziet ook wat de poëzie ermee kan doen. De 22 voorvallen stijgen niet alleen boven zichzelf uit, maar ook nog eens boven de som der delen. Ze dreunen genadeloos na en je voelt je als lezer ineens heel klein worden, een effect dat bijvoorbeeld ook de overrompelende gedichten van Babeth Fonchie Fotchind hebben. Maar misschien is de thematiek (en anders in ieder geval het bereik) van Koleka Putuma nog breder. Haar Afrikaanse gedichten bewegen zich over de wereld en bieden hun lezers een ijkpunt, een moment om de eigen plaatsbepaling nog eens grondig te heroverwegen.

Jan de Jong

Koleka Putuma – Hullo Bu-bye Koko Come In. Vertaald door Ludo Abicht. PoëzieCentrum, Gent. 124 blz. € 21,99.