De mens die niet geboren is om te sterven, maar om een begin te maken

Het is niet zo vreemd dat de filosofe Hannah Arendt (1906-1975) tegenwoordig zo vaak geciteerd wordt. Haar denkbeelden over politiek waarin pluralisme en het vermogen om opnieuw te beginnen centraal staan, zijn namelijk actueler dan ooit. Er is nu door Dirk De Schutter en Remi Peeters een aflevering over haar filosofie uitgegeven in de reeks Elementaire Deeltjes. Het biedt een bijzonder helder overzicht van haar belangrijkste werken en is ook voor de leek heel goed te volgen.

In de geschiedenis van de filosofie neemt Arendt een bijzondere plaats in. In haar studie over het totalitarisme stelt zij het failliet van de wereldpolitiek vast. Niet alleen de politieke leiders zijn daaraan schuldig, volgens haar, maar de hele westerse cultuur en de westerse filosofie hebben daaraan bijgedragen door eeuwenlang de vraag naar wat politiek precies is, niet serieus te nemen. Er is in de filosofie altijd onderscheid gemaakt tussen het actieve leven en het contemplatieve leven. De filosoof trekt zich bijvoorbeeld regelmatig terug uit het actieve leven om na te denken. De filosofie heeft altijd voorrang gegeven aan dit contemplatieve leven boven het actieve. Arendt richt zich juist op een grondige analyse van de vita activa in haar belangrijke werk De menselijke conditie.

De Schutter en Peeters geven een beknopte biografie van Arendt met daarin ook een overzicht van haar belangrijkste werken. Vervolgens besteden zij in vijf hoofdstukken aandacht aan de inhoud van die werken: de totalitaire catastrofe, een antropologie van het actieve leven, de zin van politiek, het leven van de geest en Arendts boekenkast. Opvallend is de eenvoud en helderheid waarmee de auteurs haar denkbeelden verwoorden, waardoor volstrekt duidelijk wordt waarom Arendts filosofie kan bijdragen aan de wereldproblematiek.

Zo focust zij niet zozeer op de sterfelijkheid van de mens, maar juist op de geboorte, die in het gehele leven doordringt en ons uitnodigt om altijd opnieuw te beginnen en de wereld te vernieuwen: ‘in het hernemen van de lichamelijke geboorte, wordt de mens pas ten volle mens en toont hij wie hij is.’ Een ander belangrijk begrip in haar filosofie is pluraliteit. In zijn handelen laat elk mens zijn eigenheid zien en juist die eigenheid is van groot belang in een wereld waarin wij samenleven. Totalitaire systemen zijn als de dood voor deze pluraliteit en dringen juist aan op eenheid en voorspelbaarheid. Zulke systemen hebben in de geschiedenis echter laten zien dat zij kunnen leiden tot gruwelijkheden die in hun aanval op bepaalde bevolkingsgroepen in feite een aanval zijn op de gehele mensheid. Arendts denkbeelden nodigen voortdurend uit tot actieve deelname aan discussies in de samenleving. Telkens laat zij zien hoe het denken en handelen van de mens zich verhoudt tot ‘de ander’ en tot de wereld om hem heen.

In eenvoudige begrippen zetten de auteurs haar filosofie op een rij, waardoor zij ook bruikbaar is in hedendaagse discussies. Sterker nog, er wordt zelfs een lijn getrokken van haar filosofie tot in deze tijd. Zij is in 1975 al overleden, maar de auteurs laten zien hoe haar analyse van bepaalde tendensen ook nu nog herkenbaar en bruikbaar zijn, zoals in de coronatijd, de uitputting van de aarde en de oorlog in Oekraïne. Haar controversiële uitspraken in het proces Eichmann van 1961 over de banaliteit van het kwaad zijn ook nu nog van groot belang. Het is verleidelijk om mensen te verdelen in goed en slecht, zeker in tijden waarin het gevaar van polarisatie op de loer ligt. Politiek, zo zegt Arendt, verdraagt het absolute in geen enkele vorm, dus niet de absolute onschuld of het absolute kwaad. Politiek leeft juist van ‘wetten die een betrekkelijke, maar nooit absolute rechtvaardigheid kunnen waarborgen.’ Steeds opnieuw moeten mensen met elkaar nadenken en discussiëren over de huidige stand van zaken, wetten bijstellen en rekening houden met uitzonderingen. In haar ogen was Eichmann geen duivel, maar een hansworst, iemand die niet nadenkt. Wie nadenkt, trekt zich steeds even terug uit het actieve leven om te zoeken naar zingeving en betekenis, om vervolgens met die inzichten terug te keren in de discussie, waarin hij ook de ander aan het woord laat en luistert naar de argumenten van die ander. Alleen op die ingewikkelde manier is het mogelijk om samen te leven. Als we stoppen met denken en discussiëren, dan maken we plaats voor totalitaire systemen die de mens reduceren tot arbeider of slaaf van het systeem, zonder enige eigen inbreng, en daarmee helpen we de gehele mensheid om zeep.

Het prettige aan dit beknopte overzicht is dat het uitnodigt om je verder te verdiepen in Arendts denkbeelden. Je kunt dan een veel gerichtere keuze maken uit haar werk, zonder dat je meteen verdrinkt. Veel filosofische werken kenmerken zich door eindeloze verwijzingen naar andere filosofen, waardoor je steeds het gevoel hebt dat je eerst het andere werk had moeten lezen. Het is absoluut een verdienste van De Schutter en Peeters dat zij in zo kort bestek zo’n helder inzicht geven in het werk van een van de belangrijkste filosofen van de twintigste eeuw.

Dietske Geerlings

Dirk De Schutter en Remi Peeters – Arendt. Elementaire Deeltjes 81. Uitgeverij Atheneum – Polak & Van Gennep. Amsterdam. 144 blz. € 15,00.

(foto Münchner Stadtmuseum, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia)