Stilte als wapen

Ilya Kaminsky, geboren in 1977 in Odesa (Oekraïne) toen dat nog bij de Sovjet-Unie hoorde, werd in 2019 door de BBC genoemd als een van de ‘twaalf kunstenaars die de wereld veranderden’. Hij woont sinds 1993 in de Verenigde Staten, waar hij niet alleen naam maakte als dichter, maar ook als belangrijk propagandist voor het vertalen van internationale literatuur in het Engels.

De nu door Alfred Schaffer voorbeeldig in het Nederlandse vertaalde bundel Dovenrepubliek (Deaf Republic, 2019) verplaatst de lezer naar de fictieve stad Vasenka, die door vreemde soldaten is bezet. De bezetting gaat gepaard met veel geweld, vernieling en moord. De belangrijkste personages zijn de poppenspelers Alfonso en Sonya, hun dochter Anushka die in de loop van het boek geboren wordt, en Mamma Galya, de eigenaresse van het poppentheater. De bundel vertelt enerzijds, tamelijk episch, het verhaal van deze personages in een onder de bezetting lijdende stad, maar is op zijn sterkst in de meer lyrische passages die de sfeer van angst, terreur en verzet in het brein van de lezer beitelen.

Als tijdens een samenscholing voor het poppentheater de dove jongen Petya wordt doodgeschoten, komt de stad op een bijzondere manier in verzet: vanaf nu zijn alle inwoners doof. Op vragen of bevelen van de soldaten wijzen zij nog slechts niet begrijpend op hun oren. En onderling bedienen zij zich van een zelfbedachte gebarentaal, die voor de bezetter onbegrijpelijk is.

Alfonso en Sonya leiden het stille verzet door lessen in gebarentaal te geven. De tekens kunnen we zien: ze staan door de bundel verspreid als een soort van verduidelijkende plaatjes. Maar het beeld is niet alleen illustratief bij de gedichten, ze verwijzen ook naar de gehoorproblemen van de dichter zelf, die hij als vierjarige opliep toen hij de bof had.
Twee dagen na de bevalling wordt Sonya gearresteerd.

Wat we niet kunnen horen

Ze duwen Sonya in een legerjeep
op een ochtend, een ochtend, een ochtend in mei, een ochtend stralend als een dubbeltje –

ze duwen haar
en ze zigzagt en draait en struikelt in stilte

wat het lawaai is van een ziel.
Sonya, die ooit zei, Op de dag van mijn arrestatie zal ik pianospelen.

We zien hoe vier mannen
haar duwen –

en we denken te zien hoe honderden oude piano’s een brug vormen
van de Arlemovsk- tot aan de Tednastraat, en zij

wacht achter iedere piano –
en wat van haar overblijft is

een marionet
die spreekt met zijn vingers,

wat van een marionet overblijft is deze vrouw, wat van haar overblijft
(ze namen je mee, Sonya) – de stem die we niet kunnen horen – is de helderste stem.

De epiek gaat voort. Sonya wordt ter vermaak vóór haar executie naakt tentoongesteld en vernederd. Later stellen de bezetters ook Alfonso publiekelijk terecht.
In het tweede deel van de bundel verschuift het perspectief naar Mamma Galya. Zij is de eigenaresse van het poppentheater en ontpopt zich als de nieuwe leider van het verzet – met alle dramatische gevolgen van dien.

Kaminsky is een meester in het scheppen van beelden die beklijven als I walked in my barbershop of thoughts, wat in het Nederlands correct maar net iets minder sterk ‘Ik liep door mijn kapperszaak van gedachten’ wordt. (En nee, ik weet ook niet hoe het beter kan.) En hij trakteert ons op formuleringen als ‘Tijdens Gods tribunaal zullen we vragen: waarom stond u dit alles toe? / En het antwoord zal een echo zijn: waarom stond u dit alles toe?’ Werkelijk een van de meest rake jij-bakken die ik ooit gehoord heb.

Dovenrepubliek heeft, het zal u niet verbazen, op dit moment ook een sterke actuele kant. Vasenka heeft wel erg veel weg van een Oekraïense stad en de soldaten zouden zomaar Russen kunnen zijn. Maar de Russische inval dateert van 2022 en Deaf Republic verscheen al in 2019. Er is dus alle reden om de bundel niet te strak te persen in het keurslijf van de huidige oorlog in Oekraïne. Hij is veel universeler dan dat en gaat niet alleen over agressie en verzet, maar ook over taal en kunst, creativiteit en ondergang, leven en dood. Een belangrijke (en het mag: ook gewoon mooie) bundel – dat zeker.

Jan de Jong

Ilya Kaminsky – Dovenrepubliek. Vertaling Alfred Schaffer. Podium, Amsterdam. 158 blz. € 22,99.