Een pleidooi voor hoop

Het feit dat rechts louter agressieve minachting over heeft voor alles wat woke is of zich woke noemt, maakt woke nog niet links, aldus de Amerikaanse filosofe Susan Neiman (1955) in Links ≠ Woke. Ooit begonnen als oproep om meer bekommernis met gemarginaliseerde groepen en als zodanig verwelkomd door links, is woke verworden tot identiteitspolitiek die exclusief etniciteit en gender als identiteitsbepalend bestempelt. Daardoor krijgt woke tribalistische trekken, terwijl het bovendien slachtofferschap als te respecteren verdienste ziet. Daarmee is woke een ontkenning geworden van fundamentele waarden van links.

Die waarden zijn volgens Neiman universalisme, de (onder-)scheiding van recht en macht en het idee dat vooruitgang mogelijk is. Met universalisme bedoelt ze dat links eisen van rechtvaardigheid stelt voor álle mensen, ongeacht hun individuele- of groepskenmerken. Voor links vallen recht en macht niet samen. Idealiter is in democratische rechtstaten recht het fundament van macht, in plaats van andersom. Neiman gaat in het derde hoofdstuk van haar boek uitgebreid in op het werk van twee filosofen die tegenwoordig weer veel gelezen worden, Carl Schmitt en van Michel Foucault, die beiden, maar vanuit geheel verschillend perspectief, recht uit macht laten voortvloeien. Haar kritiek is niet mals, maar snijdt hout.

Refereren aan ideeën van de Verlichting als we naar onszelf, de wereld en de toekomst willen kijken, kan in woke-kringen rekenen op grimmig sarcasme: de Verlichting was ook de periode van Europa’s dieptepunt van racisme en slavernij. Volgens Neiman, die te boek staat als kenner van het werk van Kant, de grootste Verlichtingsfilosoof, is dat onzin. Uit het qua periode samenvallen van Verlichting met kolonialisme, slavernij en racisme, wil niet zeggen dat ze daar ook voor verantwoordelijk was. Veel Verlichtingsfilosofen hadden er trouwens slechts harde kritische woorden voor over.

De Verlichting wordt gekenmerkt door de overtuiging dat kennis tot vooruitgang leidt. Doet dat idee nog opgeld? Anno nu ligt het onder vuur: elke zogenaamde vooruitgang heeft haar keerzijde van achteruitgang en wat als vooruitgang wordt gepresenteerd dient veelal slechts de heersende macht. Daar valt in de eerste plaats veel op af te dingen, aldus Neiman, maar in de tweede moet je beseffen dat streven naar vooruitgang gebaseerd is op hoop. Hoop is een morele categorie: we behoren te streven naar meer rechtvaardigheid en we mogen dat niet nalaten omdat eerdere pogingen zijn mislukt.

Links heeft lang geleden al universalisme, recht als fundament voor macht en de door hoop gevoede drang tot vooruitgang als uitgangspunten genomen. Zijn die op de achtergrond gedrongen toen links zijn ideologische veren afschudden? Zo ja, dan is het de hoogste tijd die weer op de voorgrond te plaatsen.

Hans van der Heijde

Susan Neiman – Links ≠ Woke. Vertaald door Sonja Matthews. Lemniscaat, Amsterdam. 158 blz. € 9,99.

Deze recensie verscheen eerder in een iets kortere versie in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 28 april 2023.