Tijdschrift voor Russische exil-literatuur

De Russische Poetin-era begon als kleptocratie: de staatsmacht kwam in handen van een monsterverbond van de staatsveiligheidsdienst (de tot FSB omgedoopte KGB) en georganiseerde misdaad. Naarmate Poetin de touwtjes steviger in handen kreeg, heeft hij het repressieve karakter van de staat versterkt, massamedia tot staatspropagandamachines gemaakt en kritiek monddood, zodanig dat (weer) van totalitarisme gesproken kan worden. Kunstenaars en intellectuelen plegen de eersten te zijn die door totalitaire staten worden aangepakt. In Rusland is dat zichtbaar geworden in de vele arrestaties, nooit opgehelderde mishandelingen en dito moorden en in het ontvluchten van Rusland door vele schrijvers.

Kort na de Russische invasie in Oekraïne vluchtte de Russische schrijver Maxim Osipov naar Nederland. Van Osipov zijn bij Van Oorschot de verhalenbundels De wereld is niet stuk te krijgen en Kilometer 101 in vertaling verschenen. Van Oorschot heeft een lange geschiedenis van het uitgeven van Russische literatuur. Een geschiedenis die nu eer wordt aangedaan met het uitbrengen van een literair tijdschrift voor Russische exil-schrijvers. Maxim Osipov treedt op als hoofdredacteur.

Het zal viermaal per jaar in het Russisch verschijnen, tweemaal per jaar verschijnt een selectie daaruit in het Engels. De Engelstalige versie draagt de titel 5th Wave, Vijfde Golf: de huidige exodus van intellectuelen en kunstenaars is al de vijfde in de Russische geschiedenis vanaf het midden van de negentiende eeuw. Machthebbers die zo bang zijn hun macht te verliezen dat zij alleen jaknikkers verdragen, worden beulen die het sociale lichaam onthoofden. Voor de vijfde maal in twee eeuwen Russische geschiedenis worden intellectuelen gedwongen te kiezen tussen zichzelf het zwijgen opleggen en Rusland verlaten. Wie zich afvraagt waarom Russen toch zo weinig reflecteren op hun toch zo veelbewogen, door catastrofes gekenmerkte geschiedenis, vindt in die vijfvoudige onthoofding tenminste een deel van het antwoord.

Het eerste nummer van 5th Wave, 192 bladzijden dik, opent met Incarcerated (opgesloten), een ruim 70 bladzijden lang, huiveringwekkend verslag van Vasily Antipov, componist en musicoloog, van zijn ervaringen in 2021/22 met het Wit-Russische penitentiaire systeem. Na bij het passeren van de Pools-Wit-Russische grens gearresteerd te zijn op grond van vermoedens van drugsbezit, maakt hij de fout adviezen van de hem toebedeelde advocate op te volgen. Fout? Ja, want later komt hij erachter dat in Wit-Rusland advocaten louter handlangers zijn van de openbaar aanklager en gericht op het produceren van stevige vonnissen.

Antipov wordt van gevangenis naar gevangenis en van cel naar cel gesleept. Cellen worden overvol gepropt, alles is ongelofelijk vies en goor, de gevangenen worden mogelijkheden tot enige hygiëne onthouden en bewakers lijken genoegen te scheppen in sadistisch getreiter, waarbij ze vooral degenen moeten hebben die om politieke redenen vastzitten. Dit is kortom een penitentiair systeem, gericht op ontmenselijking en als zodanig een misdaad tegen de menselijkheid.

Dit eerste nummer van 5th Wave bevat naast het lange stuk van Antipov gedichten van drie dichters, een ontroerend verhaal met een lyrische inslag van Karine Arutyunova over de huidige oorlog en hoe die de kleuren van de wereld verandert, gezien door de ogen van het jonge meisje Donya, een romanfragment van Alexander Ilichevsky, exegese van een gedicht van Joseph Brodsky door Oleg Lekmanov, een artikel van Boris Nikolsky over de tragedies van Euripides over oorlog en wat we daaruit kunnen leren over met name de huidige Russisch-Oekraïnse oorlog, en ten slotte een kort verslag van Maxim Osipov, sarcastisch travelogue (reisverslag) getiteld, over het overhaaste vertrek van hem en zijn gezin uit Rusland na het uitbreken van de oorlog.

Je hoeft geen groot liefhebber van Russische literatuur te zijn om het proza en de poëzie van dit eerste nummer van 5th Wave te kunnen appreciëren. Incarcerated, van Vasily Antipov, heeft alles wat grote literatuur groot maakt en verdient een groot lezerspubliek. Verder mogen we alleen maar hopen dat de regimes van Poetin en Loekasjenko snel instorten en plaats maken voor democratischer verhoudingen, zodat 5th Wave niet meer nodig is.

Hans van der Heijde

5th Wave – independent Russian writing, nr. 1. Van Oorschot, Amsterdam. 192 blz. € 20,00.