Boeiende complexiteit

Lijkendrijver, een werk dat oorspronkelijk in 1964 werd uitgegeven, wordt door sommigen gezien als het meest toegankelijke boek van de Uruguayaanse auteur Juan Carlos Onetti (1909 – 1994). Dat behoeft echter enige nuancering en toelichting. De complexiteit van de novelle De dood en het meisje, in 2022 uitgegeven door Kievenaar, ligt in het verschuiven van het vertelperspectief, in de onduidelijkheid wie aan het woord is, in het gebrek aan chronologie en vooral in de weigering van de auteur om een afgerond verhaal te vertellen. Na meerdere lezingen van De dood en het meisje is het nog altijd niet duidelijk hoe de vork in de steel zit. In Lijkendrijver zit wel een verhaal dat min of meer kan worden naverteld. Maar de complexiteit op andere vlakken blijft behouden. Onetti schrijft evengoed zinnen die moeilijk te ontrafelen zijn en zijn beeldspraak is dikwijls mysterieus. Lijkendrijver wordt bovendien niet chronologisch verteld en er kan worden gediscussieerd over de verhaallijnen en het verrassende einde.

Tijdens een cafébezoek aan het einde van de roman zijn enkele personages eensgezind: wat zich in Santa María – de legendarische plaats uit meerdere verhalen van Onetti – heeft afgespeeld is niet minder dan de aloude strijd tussen het obscurantisme en de verlichting. Na jaren tegenkanting van de conservatieve raadsleden komt de droom van apotheker Barthé uit: er komt een bordeel in Santa María. De praktische kant van de zaak komt op de schouders van Larsen, bijgenaamd Lijkendrijver, te liggen – in Onetti’s beroemde novelle De werf is Larsen een Argentijnse scheepsbouwer. Vanuit de grote stad, waar hij nog connecties heeft uit een vorig leven, laat hij drie vrouwen overkomen. Maar er komt tegenkanting. Pastoor Bergner – ook geen onbekende voor de lezer van Onetti – is van mening dat het bordeel een bedreiging is voor het fatsoen van de stad en preekt vanop de kansel over Sodom en Gomorra. Er verschijnen ook anonieme brieven in de stad, gericht aan de zonen, broers, verloofden en vrouwen van de bezoekers van het bordeel. Uiteindelijk blijken de brieven geschreven te zijn door de brave meisjes van de School van De Hulpvaardige Daad. Rond de pastoor ontstaat dan weer een groep mannen die de goede zeden willen bewaken onder de naam de Bond van Ridders.

Al snel blijkt dat enkele figuren uit Santa María met elkaar zijn verbonden door vriendschap, familiale banden of vijandschap. Marcos, de neef van de pastoor, is een zatlap die fel gekant is tegen het bordeel; zijn uitspattingen in het verleden geven die mening een cynische bijklank. De zestienjarige Juan Malabia, die dichter wil worden, krijgt een eigen verhaallijn: hij heeft een liefdesaffaire met Julita, die nota bene de weduwe is van zijn oudere broer; het lijkt erop dat Julita het overlijden van haar geliefde niet kan verwerken en dan maar kiest voor zijn broer. De vader van Juan bezit de plaatselijke krant, verhuurt een huis aan de prostituees, maar raadt zijn zoon niet aan om het bordeel te bezoeken. Juan Carlos Onetti speelt bovendien opnieuw met personages die in zijn andere werk voorkomen. Naast de genoemde pastoor Bergner en de pooier Larsen, krijgt ook dokter Díaz Grey een belangrijke rol, hoewel wat aan de zijkant. Terloops wordt ook even de stichter van Santa María aangehaald: Juan María Brausen.

Hoewel de verhaallijnen van Lijkendrijver niet zo complex zijn als in andere werken van Onetti, en zeker niet zo complex als in het mysterieuze De dood en het meisje, hebben we niet te maken met een stationsromannetje. De roman laat zich traag lezen en er blijft voldoende vaagheid en ongewisheid rond het verhaal hangen. De auteur gebruikt opnieuw de monologue intérieur en wisselt van vertelperspectief. Soms krijgt een zin een onverwachte wending en wordt een situatie of personage getypeerd met aparte adjectieven. De puntkomma gebruikt Onetti op verschillende manieren: soms begint er een nieuwe zin, soms is het een vervolg op het eerste deel van de zin. Ook de trefzekere psychologische typeringen, soms met enkele woorden, vergen een groot inlevingsvermogen.

Lijkendrijver is een donkere en zelfs nihilistische roman waarin de leugen belangrijker is dan de waarheid en waarin hoop dikwijls tevergeefs is. Net zoals de overige literaire werken van Onetti, is ook Lijkendrijver uitdagend en geheimzinnig. Het is die boeiende complexiteit, samen met de superieure stijl, waarin de schoonheid van de roman schuilt. Opnieuw wordt duidelijk dat Juan Carlos Onetti een van de beste Latijns-Amerikaanse schrijvers ooit was.

Kris Velter

Juan Carlos Onetti – Lijkendrijver. Vertaald door Frans Oosterholt. Kievenaar, Heveadorp. 336 blz. € 24.