‘Hun eigen stilte konden ze misschien nog verdragen, maar niet die van de ander’

De roman Dagen in de geschiedenis van stilte van de Noorse auteur Merethe Lindstrøm laat zien hoe er na het jarenlang verzwijgen van ingrijpende gebeurtenissen en emoties een onverdraaglijke stilte tussen mensen kan sluipen. Het verhaal is niet alleen aangrijpend door de geschiedenis die langzaam komt bovendrijven, maar ook door de prachtige zinnen die – paradoxaal genoeg – de stilte zo treffend vangen.

Het hele verhaal lees je vanuit de oudere vrouw Eva. Ze is lerares geweest en leeft met haar man Simon, die arts is geweest, in een comfortabel huis. Ze hebben samen drie volwassen dochters. Omdat zowel Eva als Simon hun eigen geschiedenis verzwijgen, met name voor hun dochters, in het begin omdat ze nog zo klein waren, daarna omdat het steeds lastiger werd, begint de stilte op het moment dat zij ouder worden, steeds meer terrein te winnen.

De spanning bevindt zich in verschillende lagen. Al meteen op de eerste bladzijde heb je de neiging je adem in te houden als je wordt geconfronteerd met een raadselachtige indringer in het huis van Eva. Simon heeft een onderduikverleden waar je stukje bij beetje wat over te weten komt. Eva zelf blijkt behalve drie dochters ook nog een zoon te hebben, die ze ooit heeft afgestaan. De spanning zit vooral in de vraag waarom ze daar geen enkele emotie bij had. En dan is het ook nog een raadsel waarom Simon en Eva de hulp Marija hebben ontslagen, met wie ze nu juist zo’n warme, bijzondere relatie leken te hebben. Hun dochters vragen geschokt om een verklaring, maar die kunnen of willen ze niet geven, omdat ze niet meer goed los kunnen komen uit de stilte waarmee ze het verleden hebben toegedekt. Ten slotte is er het dreigende aanvraagformulier, dat gedurende het hele verhaal ligt te wachten om ingevuld te worden.

Er is een bijzondere gelaagdheid in de thematiek, omdat het niet alleen gaat over het verzwijgen van verledens, maar ook over de relatie tussen ouders en kinderen, het elkaar willen beschermen, de duisternis niet willen toelaten, waardoor die juist binnenkomt, het van elkaar houden en elkaar tegelijkertijd willen slaan, het ouder worden en niet meer goed voor jezelf kunnen zorgen, het niet weten wanneer je moet ingrijpen. Alle thema’s zijn in elkaar verstrengeld, waardoor je diep in het verhaal getrokken wordt. De stilte raakt alle lagen en zoals Simon in het verleden moest onderduiken, lijken de personages eigenlijk allemaal voor elkaar onder te duiken.

Het verhaal is intiem, je zit heel dicht op de huid van Eva als zij haar gedachten ontvouwt, bijvoorbeeld over de tijd dat haar dochters nog klein waren:

ze schakelden abrupt over van wakkere toestand naar de slaap, alsof ze zich naar binnen vouwden, de slaap om zich heen sponnen, zoals een larve zich in een pop spint, hun ogen gleden dicht, en pas uren later kon je hen wakker maken, en als ik naar hen keek, kreeg ik het gevoel dat ik hen eigenlijk niet kende. In hun slaap, in de uren dat ze ons vergaten, dacht ik aan wat hen elke dag kwetste, wat hen vormde of hielp vormen, waar ze bang voor waren en waar ik niets over wist, gewoonweg niets over kón weten, maar wat misschien wel zichtbaar was voor hen daarbinnen. Ik voelde me erg hulpeloos. We leken of lijken zo’n hechte band met elkaar te hebben, maar toch leven ze hun eigen leven, ik weet niet of ik hen zo goed ken.

Tussen alle personages wordt stilte gesponnen. Hoewel je als lezer bijna tussen Eva’s gedachten zit, is het toch alsof de stilte zich zelfs daar – tussen lezer en Eva – nestelt. Omdat Eva weergeeft wat andere personages zeggen, waardoor je merkt dat deze zich zorgen maken om haar, wordt zij steeds raadselachtiger en glipt ze tussen de regels door.

En dan is er die indringende stijl van Lindstrøm. Het is wonderlijk hoe trefzeker haar zinnen juist de stilte kunnen oproepen:

Ik zag hen elk in hun stoel zitten zonder een woord te zeggen. Hun eigen stilte konden ze misschien nog verdragen, maar niet die van de ander, ze zaten of stonden nooit heel dicht bij elkaar. Ik bedacht dat ze niet meer dicht bij elkaar kónden zijn, dat de fysieke nabijheid die hun tijdens de oorlog was opgedrongen ertoe had geleid dat ze niet in staat waren om te dicht bij elkaar te komen, dat alleen al de geur, de stem, het lichaam en de aanwezigheid van de ander voldoende waren om de herinnering aan of misschien zelfs het gevoel van het opgesloten zitten weer op te roepen.

Zoals de indringer op de eerste bladzijde de kamer van Eva binnendringt, en je vanaf het begin als lezer een indringer bent in Eva’s gedachten, is Dagen in de geschiedenis van stilte door de subtiele gelaagdheid zelf net zo goed een indringer, een die je het liefst nog een poosje blijft koesteren.

Dietske Geerlings

Merethe Lindstrøm – Dagen in de geschiedenis van stilte. Oevers, Zaandam. 248 blz. € 22,50.