Een onwaarschijnlijk verhaal

Werner Herzog (München, 1942) kent u misschien als regisseur van films als Fitzcarraldo, maar hij schrijft ook weleens wat. De Arbeiderspers selecteerde voor haar reeks Oorlogsdomein een dun boekje van de Duitser. Het verscheen onder de titel Het schemeren van de wereld.

Aanleiding voor het boek was een reis van Herzog in de jaren negentig naar Japan, waar hem werd meegedeeld dat hem de onmetelijke eer te beurt viel om de keizer te ontmoeten. Tot grote consternatie van de aanwezige Japanners deelde hij mij dat hij weinig voelde voor zo’n plichtmatig, ceremonieel onderhoud en meer geïnteresseerd was in een ontmoeting met Hiroo Onoda.

Herzog opent zijn boek op veelzeggende wijze:

Veel details kloppen, veel kloppen er niet. Iets anders was belangrijk voor de schrijver, iets wezenlijks, zoals hij het tijdens zijn ontmoeting met de protagonist van dit verhaal meende te zien.

Met de reconstructie van een aantal sleutelscènes verdiept Herzog zich dus in het onwaarschijnlijke, maar waargebeurde verhaal van de Japanse soldaat Hiroo Onoda (1922-2014). Als het fictie was, zou niemand het geloofwaardig vinden. Onoda werd namelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog met een paar soldaten onder zijn bevel afgezet op het Filippijnse eilandje Lubang. Hij kreeg het bevel om zich onder geen beding over te geven en zo nodig onder te duiken in de jungle:

U zult vanuit de jungle opereren. Uw oorlog zal een pure uitputtingsoorlog zijn. Schermutselingen vanuit wisselende schuilplaatsen. U zult een geest zijn, ongrijpbaar, de voortdurende nachtmerrie van de vijand. Uw oorlog zal zonder glorie zijn.

De gezagsgetrouwe soldaat gehoorzaamde en bleef trouw op post tot 1974, zonder zich ervan bewust te zijn dat de oorlog allang was afgelopen en dat Japan zich bijna dertig jaar eerder had overgegeven.

Wie bijvoorbeeld Herzogs film Fitzcarraldo heeft gezien, weet dat de man een fascinatie heeft voor eenzame mensen die zich hardnekkig blijven verzetten tegen de elementen en de natuur:

Dagen volgen op nachten, maar seizoenen bestaan niet echt, hooguit maanden met heel veel regen en maanden met minder regen. Als eeuwige tijdloze constante wurgt alles in de jungle al het andere om meer licht van de zon op te vangen, en dat er nachten tussen liggen verandert niets aan de overweldigende, onverbiddelijke aanwezigheid van het oerwoud.

Mensen geloven blijkbaar wat ze willen geloven, hoe absurd en onwaarschijnlijk dat ook mag zijn. Het doet een beetje denken aan het postmoderne gegeven dat de perceptie van de werkelijkheid met diezelfde werkelijkheid samenvalt. Als Onoda een pamflet vindt waarin generaal Yamashita bericht dat de oorlog is afgelopen, beschouwt hij dat als een vervalsing van de Amerikaanse geheime dienst. Een moderne Japanse krant die voor hem wordt achtergelaten, kan volgens Onoda onmogelijk echt zijn. Er staat namelijk veel te veel reclame in, en Onoda acht het onmogelijk dat zijn landgenoten alle traditionele Japanse waarden zouden hebben verkwanseld om te evolueren tot een consumptiemaatschappij:

Niemand zal ooit al die producten kopen, dat is absoluut onmogelijk. Al het echte nieuws hebben ze gecensureerd en door advertenties vervangen.

Uiteindelijk moet de stokoude majoor Taniguchi in 1974 worden overgevlogen om Onoda persoonlijk het bevel tot overgave te overhandigen in de jungle. Hij krijgt amnestie en wordt met veel egards ontvangen in Japan, maar is diep teleurgesteld over het consumentisme van de naoorlogse Japanse maatschappij, die haar ‘ziel had verloren’. Onodo emigreerde gedesillusioneerd naar Brazilië om er koeien te fokken.

De belangrijkste geschiedkundige gegevens in dit boek kloppen wel, maar Herzog heeft zich dus zoals aangegeven in zijn inleiding wel een zekere vrijheid gepermitteerd om zich te kunnen inleven in zijn personage. Dat er hier en daar een detail in staat wat strikt genomen niet helemaal juist is, stoort niet. Belangrijker is dat Herzog met zijn boek de literatuur gebruikt als weg naar het wezenlijke. Hij had een ander doel voor ogen dan zuiver factuele, wetenschappelijke geschiedschrijving en toont in dit boek op een indrukwekkende manier aan dat de literatuur een andere manier kan zijn om door te dringen tot de waarheid.

Daan Pieters

Werner Herzog – Het schemeren van de wereld. Uit het Duits vertaald door Marion Hardoar. De Arbeiderspers, Amsterdam. 114 blz. € 22,99.