Zacht machiavellisme

Met praktische leefregels kun je een heel eind komen, wist de Spaanse jezuïet Baltasar Gracián al in 1647. Ze bieden je de mogelijkheid als individu overeind te blijven als je door onverwachte omstandigheden overrompeld dreigt te worden en toch je persoonlijke doelen te bereiken. Over zoiets willen we tot de dag van vandaag graag beschikken. Graciáns zacht-machiavellistische handleiding hoe je te verhouden tot de onvoorspelbare en soms intimiderende medemens, Kunst van de voorzichtigheid, doorstond de eeuwen en is nu in fraaie en ook praktische hardcover terug in de woelige wereld.

Geestelijken hadden in de jaren van Baltasar Gracián niet in de laatste plaats tot taak de brave bevolking tot zo veel mogelijk vrome volgzaamheid aan te zetten. Maar dan moet je als denkende elite natuurlijk wel in staat zijn elke vorm van tegendrift adequaat de kop in te drukken. Ook in eigen kring moeten zijn gedragsideeën goed van pas zijn gekomen. Vandaag de dag kan een ieder die het aanspreekt er wel iets mee.

Annemart Pilon schrijft in haar inleiding al meteen over de meerwaarde van korte bewoordingen, verwijzend naar Graciáns opvatting dat wie lang van stof is zelden verstandig handelt. En naar Sophocles, die het zich al eerder realiseerde. Revolutionairen als Fidel Castro of Hugo Chávez daarentegen, wisten het echter weer niet. Die leuterden gemakkelijk uren vol voor een in slaap sukkelend gehoor, in de blinde waan dat het velen zou overtuigen.

Pilon verwijst naar de oorspronkelijke driehonderd teksten van Gracián, die in de nieuwe uitgave zijn teruggebracht tot de helft, aangezien de vrijdenkende jezuïet nogal eens de neiging had zichzelf te herhalen. Over wijdlopigheid gesproken. Hij wordt dus, wat best grappig is, bijna vierhonderd jaar later gecorrigeerd aan de hand van zijn eigen beweringen. Bovendien is in de nieuwe uitgave bij iedere spreuk een met de tekst communicerende vierkante illustratie gemaakt door de Delftse beeldend kunstenaar Dirk van Dien, van wie achterin een kort portret is opgenomen.

Toen de door Gracián gefascineerde Van Dien in 2015 de oorspronkelijke driehonderd teksten van beelden ging voorzien, was er nog geen sprake van een nieuwe vertaling en bewerking. Dat project begon pas vier jaar later. Samen vormen ze nu een frisse en heel toegankelijke ingang tot de denkbeelden van Gracián. Van Diens intuïtieve gemengde technieken, veelal wat esoterisch van karakter, overigens net als de typografie van de spreuktitels, lijken enigszins in tegenspraak met de praktische benadering van Gracián. Het kon hem namelijk, ondanks alle voorzichtigheid, juist niet expliciet genoeg zijn.

Tot de ‘voornaamste regels van de voorzichtigheid’ wordt het ontlopen van verplichtingen gerekend:

De ene verplichting brengt namelijk een volgende en grotere met zich mee en die kan je ondergang betekenen. Het is veiliger om geen grote verplichtingen aan te gaan dan om je best te doen ze na te komen. Bied weliswaar veelvuldig maar beperkt hulp: zorg dat jouw hulp je weinig kost en tegelijkertijd bijzonder welkom is, zodat mensen je meer waarderen.

Er zit in veel van deze spreuken een berekenende, cynische ondertoon, die uiterst ongebruikelijk moet zijn geweest in het christelijke denken van die tijd. Dat de nonconformistische Theo Kars (1940-2015), een eerdere vertaler van Graciáns werk, zich hier mee verwant moet hebben gevoeld, bleek ook wel uit zijn eigen cultboek Praktisch verstand, dat grote raakvlakken vertoont met Graciáns werk. Kars stelde leefregels op voor de hedendaagse mens, die uiteraard sterk konden verschillen met de eisen uit Graciáns tijd. Maar ook daarin is Machiavelli nooit ver weg.

Passend bij Graciáns 42ste leefregel ‘Nooit zaken in halfvoltooide staat laten zien’, is de wording van deze nieuwe vertaling / bewerking met communicerende illustraties. Mogelijk heeft Graciáns klassiek geworden ‘Handorakel’, zoals dit boek lang als subtitel had, pas nu zijn definitieve, dus voltooide staat bereikt. In Graciáns woorden: ‘Pas wanneer iets afgerond is, komt het tot zijn recht’.

André Keikes

Baltasar Gracián – De kunst van de voorzichtigheid. Verbeeld door Dirk van Dien. Vertaald door Annemart Pilon. Nawoord van Jan Brouwer. AFdH uitgevers, Enschede. 208 blz. € 27,50.