Sociale geschiedenis in woord en beeld

Als je De mooiste geschiedenis van België, een boek dat in zestig schilderijen het gemoedsleven van onze zuiderburen toont, onvoorbereid doorbladert, besef je pas hoe jong het land is. Geen Bruegel, geen Van Eyck, geen Rubens, want het koninkrijk België bestaat nog geen tweehonderd jaar. Het was pas op 25 augustus 1830 dat in Brussel het opgehitste volk de straat op ging nadat Aubers opera De stomme van Portici in de Muntschouwburg was opgevoerd. Die opstand mondde uit in de onafhankelijkheid van België. En daar begint haar geschiedenis dan ook.

Niet dat het boek daarmee te kort schiet aan grote namen. In de besproken periode van 1850 tot 1950 zijn Belgische schilders dominant aanwezig geweest in alle belangrijke moderne en modernistische kunststromingen. Jean Brusselmans, Gustave van de Woestyne, Emile Claus, Anna Boch, Theo van Rysselberghe, Constant Permeke Charles Degroux, Floris Jespers, het is maar een greep uit de tientallen schilders van de zestig kunstwerken die het boek bevat. Vandervelden presenteert de schilderijen in tweetallen, verdeeld over dertig hoofdstukken, waarin telkens twee opponerende begrippen centraal staan: ‘Werk en vrije tijd’, ‘Leven en dood’, ‘Liefde en haat’, ‘Opgang en ondergang’, ‘Schaamte en schaamteloosheid’, ‘Arm en rijk’ en zo verder. Dertig verschillende tegenpolen die het België van die jaren kenschetsen.

Eén schilder van wereldfaam heb ik nog niet genoemd: James Ensor. 2024 is het Ensorjaar, omdat de kunstenaar 75 jaar geleden overleed. Door zijn veelzijdigheid zou je hem in zijn eentje kunnen onderbrengen bij de meest uiteenlopende kunststromingen uit deze periode. Hij is zowel impressionist als expressionist, realist als surrealist, symbolist, modernist, luminist. In De mooiste geschiedenis van België is hij met twee weken vertegenwoordigd. Zijn schilderij ‘De baden van Oostende’ illustreert het thema ‘vrije tijd’, terwijl ‘De dronkaards’ zijn plaats vindt bij het thema ‘ondergang’. Dat laatste schilderij is een tamelijk realistisch portret dat de jonge Ensor schilderde in 1883. In zijn toelichting geeft Vandervelden het terecht een plaats in de donkere, sociaal bewogen stroming van die tijd die zich het lot van de uitgebuite arbeidersklasse aantrok.

Hoe verschillend daarmee is het andere opgenomen werk. ‘De baden van Oostende’ (zie boven) is een tamelijk klein paneeltje van 45 bij 37 centimeter, dat de spot en het cynisme van Ensor onverhuld toont. De schilder was inmiddels zeven jaar ouder. In de mondaine badplaats Oostende laat hij de welgestelde klasse zien die alle schaamte en fatsoen van zich afwerpt zodra ze zich te water begeeft. Vandervelde maakt de vergelijking met het werk van Pieter Bruegel, maar hij merkt terecht op dat het volk van Bruegel zeker niet het volk op Ensors schilderij is. Hij toont er twee verschillende klassen. Tegenover de zedeloze beau monde in het water en op het strand staan de burgerlijke fatsoensrakkers aan de kant die als voyeurs hun ongetwijfeld negatieve oordeel klaar hebben. We zien een priester, een militair, een rechter. Op het dak van een van de strandcabines zit nog een waarnemer: een man met lange haren en een baard, wellicht Ensor zelf, die met een verrekijker alle badplezier in zich op neemt. Saillant detail: in de warme zomer van 1890, wanneer al deze bandeloze taferelen zich afspelen, wappert linksboven de Belgische vlag op het koninklijk paviljoen. De koning is kennelijk ook aanwezig, terwijl, zo meldt Vandervelden, in Brussel het woedende volk intussen massaal demonstreerde voor gelijke rechten, zoals algemeen stemrecht.

Jos Vandervelden publiceerde eerder De verborgen geschiedenis van Vlaanderen en De verloren geschiedenis van Vlaanderen. De mooiste geschiedenis van België is een geslaagde mix van sociale geschiedenis en beeldende kunst. Hij schreef ook verhalen voor de voorstellingenreeks Het Kunstuur, die in verschillende Vlaamse steden beeldende kunst koppelt aan verhalen van bekende kunstkenners en -liefhebbers.

Jan de Jong

Jos Vandervelden – De mooiste geschiedenis van België. Davidsfonds/SU, Antwerpen. 248 blz. € 29,99.