Filmkunst onder het nationaalsocialisme

De Duitse auteur Daniel Kehlmann (1975) is een bestsellerauteur. Zijn boeken verschijnen in maar liefst zesenveertig landen in vertaling. Het meten van de wereld (2006), een verhaal over twee wetenschappers uit de achttiende eeuw, was de populairste Duitse roman sinds Het parfum van Patrick Süskind. Kehlmann schreef ook enkele mindere romans, maar met Tijl (2017), een roman over Tijl Uilenspiegel en de Dertigjarige oorlog, schreef hij opnieuw op vakkundig wijze een boeiend boek. Voor zijn nieuwe roman duikt hij opnieuw de geschiedenis in: centraal staat de Oostenrijkse filmmaker G.W. Pabst (1885 – 1967) en de Tweede Wereldoorlog.

G.W. Pabst is reeds een beroemde filmmaker in zijn geboorteland tijdens de Republiek van Weimar als de opkomst van het nationaalsocialisme hem verplicht om samen met zijn vrouw en zoon te verhuizen naar Hollywood. Daar blijkt het met zijn roem wat tegen te vallen. Daarom is het niet zo simpel om een onafhankelijke film te maken. Er wordt hem een scenario opgedrongen en ook de acteurs  hebben blijkbaar al hun contract getekend. De eerste film van G.W. Pabst in de Verenigde Staten, A Modern Hero, wordt een grote flop. Een tweede kans krijgt iemand in Hollywood niet dikwijls. Zelfs de actrices die hij beroemd heeft gemaakt, Greta Garbo en Louise Brooks, werken liever niet meer met hem samen.

Als hij bericht krijgt van zijn moeder dat haar gezondheid met rasse schreden achteruitgaat, beslist hij om terug te keren naar Oostenrijk om een pension voor haar te zoeken. Bij aankomst blijkt de sfeer te zijn veranderd. De huisbewaarder is lid geworden van de nationaalsocialistische partij en behandelt G.W. Pabst en zijn gezin als uitschot. De cineast wordt verplicht in de dienstvertrekken te wonen terwijl de huisbewaarder met zijn gezin intrek neemt in het woongedeelte op de eerste verdieping. Bovendien worden de huishoudelijke taken nu door de vrouw van G.W. Pabst verricht en niet langer door de vrouw van de huisbewaarder. Op een dag komt het bericht dat de oorlog is uitgebroken: Duitsland is Polen binnengevallen en de Oostenrijkse grenzen zijn hermetisch afgesloten.

Dan begint het drama. G.W. Pabst is niet van plan om nog films te maken onder het nationaalsocialistische bewind. Maar dat standpunt blijkt moeilijk vol te houden als er van hogerhand druk komt. De minister van Propaganda, Goebbels, belooft hem onbeperkt budget, de beste acteurs en de volledige vrijheid om elke film te maken die hij wil maken. Maar ook: het is dit of het concentratiekamp. De cineast begint opnieuw films te maken en sust zichzelf met de redenering dat de film het belangrijkste is en niet het bewind waaronder het is gemaakt. Maar de lezer begint zich natuurlijk wel allerhande ethische vragen te stellen. Zeker als G.W. Pabst zich langzaam maar zeker verder compromitteert en verstrikt raakt in de mallemolen van het Derde Rijk. Is G.W. Pabst een slachtoffer of een opportunistische carrièremaker? Was het echt nodig om Hollywood te verlaten? Algemener: wat is de verantwoordelijkheid van het individu in een totalitair systeem? Kan een kunstenaar los worden gezien van zijn werk – een actueel onderwerp. Vragen waarop in de roman geen pasklare antwoorden worden gegeven. Wellicht omdat niet alles met een simpel ‘ja’ of ‘neen’ is te beantwoorden. Het ‘licht’ uit de titel kan nu eens het ene, dan weer het andere belichten.

Daniel Kehlmann heeft met Lichtspel andermaal een roman geschreven waarin historische personages tot leven worden gewekt en waarin een spel wordt gespeeld met de historische werkelijkheid en fictie. De auteur is goed geïnformeerd en baseert zich op historische bronnen, maar uiteraard zijn de meeste scènes uit het boek niet echt gebeurd – Lichtspel is een roman. De samenwerking met Leni Riefenstahl heeft de auteur gebaseerd op haar draaiboek van Tiefland maar dan nog is het de taak van een schrijver om zijn verhaal geloofwaardig te maken. En dat doet Kehlmann met verve. Boeiend is ook hoe hij de film Der Fall Molander, het zelfverklaarde meesterwerk van G.W. Pabst, heeft geïntegreerd. Aan het einde van de oorlog is deze film daadwerkelijk gedraaid maar de filmrollen zijn verloren gegaan. De auteur laat zijn verbeelding volledig los op dit gegeven.

Lichtspel is bedoeld voor een groot publiek: het is vlot geschreven, er wordt mooi gewisseld van vertelperspectief, het is spannend, soms humoristisch en werpt belangrijke kwesties op zonder het boek al te zwaarwichtig te maken. Een roman met flair en vakmanschap geschreven.

Kris Velter

Daniel Kehlmann – Lichtspel. Vertaald door Josephine Rijnaarts. Querido, Amsterdam. 384 blz. € 24,99.