Plato, een voorbeeld

Over het leven van Plato bevatten bronnen met een redelijke mate van betrouwbaarheid bij elkaar opgeteld niet meer dan enkele duizenden woorden, terwijl hij het in zijn overgeleverde werken, tezamen toch een heel corpus, nooit over zichzelf heeft.

Wat we weten van Sokrates, weten we dankzij de geschriften van Plato in dialoogvorm, waarin hij Sokrates als gesprekspartner van derden laat optreden. Jammer dat van geen van de velen die Plato’s Academie bezochten, zijn geschriften bestudeerden en met hem in gesprek gingen, geschriften zijn overgeleverd waarin Plato’s voorbeeld wordt gevolgd en hij, net als Sokrates, in dialogen vereeuwigd is.

Gezien dit gebrek aan bronnen mag het verbazingwekkend heten dat Plato van Athene – een leven als filosoof, de Plato-biografie van de Britse classicus en Plato-vertaler Robin Waterfield, 360 bladzijden telt. Temeer omdat Waterfield niet een biografie wilde schrijven waarin de nadruk ligt op een academisch-filosofische benadering van Plato’s intellectuele erfenis.

Waterfield maakt aannemelijk dat Plato in 424 of 423 v.Chr. geboren is, in een welgesteld gezin. Hij stierf in 347 en bereikte dus de leeftijd van 70 of 71. In 383 richtte hij zijn Academie op, genoemd naar de tuinen, waar hij zijn huis annex school liet bouwen en die gelegen waren buiten de stadsmuren van Athene. De Academie, al tijdens Plato’s leven bekend en beroemd geworden in de hele Griekssprekende wereld, zou duizend jaar blijven voortbestaan, tot 529 n.Chr., toen keizer Justinianus sluiting beval omdat hij in zijn Oost-Romeinse Rijk alleen nog scholen wilde toestaan, geheel op strakke, orthodox-christelijke leest geschoeid.

Plato ambieerde in zijn jonge jaren een militaire carrière, wat in het Athene van toen ook betekende dat je de politiek in ging. Tijdens het bewind van de Dertig Tirannen (404-403), ingesteld door de Spartaanse overwinnaars van Athene, bereikte hij de volwassen leeftijd. Het herstel van de democratie in 403 leek de weg te openen voor zijn politieke ambities, maar het proces tegen Sokrates en diens dood in 399 stelden hem zo teleur, dat hij zich van de Atheense politiek afkeerde. Althans van de politieke praktijk. Want Plato zou zich daarna als filosoof tot het einde van zijn leven blijven bezighouden met fundamentele vragen over het bestuur van de polis. Tot zijn hoofdwerken behoren immers Politeia (De Staat, Het Staatsbestel), De Staatsman en Wetten. Zijn drie reizen naar het hof van Syracuse bewijzen hoe graag hij machthebbers wilde overtuigen van de noodzaak van een filosofische attitude.

Er is niets overdrevens aan de stelling dat Plato de schepper is van wat sindsdien filosofie heet. Alles wat de filosofie als fundamentele kwesties beschouwt, is al door Plato geformuleerd op een wijze die tot nadenken blijft aanzetten. Door wat hij schreef in de vorm van dialogen te gieten, heeft hij ook universele filosofische methode nagelaten. Filosofische dialogen behoren niet gericht zijn op het ‘winnen’ van discussies, maar op het benaderen van de waarheid. Waar het om gaat is dat we beseffen dat de waarheid zich niet makkelijk gewonnen geeft, we op het moeilijke pad ernaartoe vaak verdwalen en we dus nooit tot dogmatiek mogen vervallen. Filosofische dialogen hebben daarom veelal open eindes, waarmee niet gezegd is dat er geen waarheid is, of dat die niet gekend kan worden. Overigens kun je dialogen ook voeren met jezelf. Is nadenken in wezen niet in dialoog gaan met een denkbeeldig tweede zelf?

In Waterfields boek, in een toegankelijke, prettige stijl geschreven, komen geen vrouwen voor. Plato’s Academie was een mannengezelschap en filosofen waren in de Griekse wereld van die tijd per definitie mannen. Vrouwen konden wel denken, maar niet nadenken, aldus kort samengevat een breed aanvaard vooroordeel. Waar niet uit geconcludeerd mag worden dat men dacht dat mannen wél konden nadenken. Plato zag het zo: slaven, ambachtslieden en boeren moesten zoveel inspanningen leveren om te kunnen bestaan, dat ze tijd noch energie hadden om zich te bekwamen in nadenken. Voor vrouwen gold hetzelfde, waar nog bijkwam dat zij de last moesten dragen van reproductie.

Hans van der Heijde

Robin Waterfield – Plato van Athene. Vertaling Wilma Paalman. Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam. 360 blz. € 27,50.