Voorop in de strijd

In het onlangs verschenen Anders dan de anderen van Mary Kemperink, wordt geschetst hoe medici en schrijvers in de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw dachten over homoseksualiteit. Er is een kentering zichtbaar in het denken: homoseksualiteit (ook het woord stamt uit die tijd) werd niet alleen meer als een ziekte beschreven. In Engeland werken John Addington Symonds en Henry Havelock Ellis aan een boek waarin ze gevalsstudies publiceren. Door gesprekken te voeren met homoseksuelen en hun gedachten over seksualiteit onder woorden te brengen, hopen ze meer begrip te kweken in de samenleving voor deze groep. Addington Symonds had daar zelf belang bij, een van de geanonimiseerde portretten in het boek dat ze schrijven is een zelfportret. Havelock Ellis omarmt de nieuwe ideeën over huwelijk en seksualiteit ook.

Pas toen ik het boek van Kemperink las, besefte ik dat de hoofdpersonen in Het nieuwe leven van Tom Crewe gebaseerd waren op historische figuren. Stevig gefictionaliseerd en van enkelvoudige achternamen voorzien (John Addington en Henry Ellis), maar ze geven desalniettemin een realistisch beeld van de situatie in Engeland in het laatste decennium van de negentiende eeuw. Het is een tijd waarin mannen nog niet voor hun seksualiteit uitkwamen en je alleen voor de goede verstaander kon laten blijken wie of wat je was. Dat je gedichten van Walt Whitman goed vond, kon zo’n aanwijzing zijn.

Crewe beschrijft Addington als een gehuwde man met drie dochters die weet dat zijn seksuele gevoelens eigenlijk uitgaan naar mannen. Als hij in een park Frank ontmoet, dan krijgt hij een relatie buiten zijn huwelijk, maar als Frank, die uit een lager milieu komt, ook nog bij Addington in huis komt wonen, dan lopen de spanningen binnen het huwelijk wel op. Daarbij wordt Addington niet altijd positief afgeschilderd. Hij bepaalt de orde in huis en heeft niet echt oog voor de positie van zijn eigen vrouw; zijn eigen vrijheidsstrijd is belangrijker.

Henry Ellis trouwt met Edith. Ze schrijven beiden artikelen en spreken ook in het openbaar over het nieuwe leven en behoren tot het progressieve deel van de natie. De huwelijksnacht is een seksuele duivelsplicht. Wat wil je ook als je vrouw meer op andere vrouwen gericht is. Ze blijven met wederzijds respect gehuwd, maar wonen wel apart. Ellis blijkt overigens meer opgewonden te raken van plassende vrouwen.

Addington sleept Ellis mee om een boek over homoseksualiteit te maken, bij Addington uit een innerlijke noodzaak, bij Ellis omdat hij een ideëel doel voor ogen heeft. Ze willen in ieder geval tegenwicht bieden aan de stroom negatieve publiciteit die is losgebarsten bij de rechtszaak tegen Oscar Wilde. Door het boek in de medische hoek te plaatsen hopen ze kritiek en een mogelijk publicatieverbod te ontlopen. Maar ook zij zullen op de proef gesteld worden en dat heeft een directe weerslag op hun persoonlijke leven.

Wat Kemperink in non-fictie doet, krijgt bij Tom Crewe de bezieling die fictie aan de geschiedenis kan geven. Het zijn de eerste stappen op weg naar emancipatie. Dat het nog een heel lange weg zou worden, hadden de pioniers niet kunnen voorzien.

Coen Peppelenbos

Tom Crewe – Het nieuwe leven. Vertaald door Edzard Krol. De Arbeiderspers. 408 blz. € 29,99.