Op een (onbewoond) eiland

Adwin de Kluyver is reiziger en historicus, twee disciplines die hij eerder combineerde in Het gedroomde Noorden (over de Noordpool) en Niemandsland (over de Zuidpool). De opvolger heet De eilanden van goed en kwaad, een ontdekkingsreis langs allerlei eilanden in de hele wereld. Daarbij gaat het niet om het ontdekken an sich, maar het ontleden van de plaatselijke en vaak bizarre geschiedenis.

Vraag is natuurlijk wat een eiland precies is. Van alle definities die de revue passeren is de Schotse het mooist: een eiland is een eiland wanneer een schaap er een jaar kan grazen. De titel van het boek verwijst naar een belangrijk kenmerk van eilanden, namelijk dat het een ruimte is voor zowel idyllische dromen en fantasieën als boosaardige plannen en experimenten. In twaalf hoofdstukken wordt zo de vaak dunne scheidslijn tussen droom en daad onderzocht. Elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door een eilandcompendium, waarin een overzicht wordt gegeven van eilanden met een vergelijkbare geschiedenis. Zo worden eilandthematieken als bijvoorbeeld het gevangeniseiland of het utopische eiland zo breed mogelijk getrokken.

Naast de lijn tussen goed bedoeld en kwaad is er ook een lijn tussen meer particuliere geschiedenissen en gebeurtenissen die iedereen aangaan. Eilanden belichamen ook onschuld, die met name in de moderne tijd met grote voeten werd getreden. Dat poolecoloog Maarten Loonen tijdens een expeditie naar het eiland Edgeøya, op Spitsbergen, geregeld volschiet vanwege de zichtbare gevolgen van de snelle klimaatsveranderingen is alleszeggend.

Vanuit het particuliere perspectief is het verhaal van William Lever (1851-1925), de vader van Unilever, interessant. Hij liet in Liverpool de destijds zeer moderne arbeiderswijk Port Sunlight bouwen voor het personeel van zijn zeepfabriek en was voornemens dat rond 1917 ook te doen op het Schotse eiland Lewis, nu vanwege de aanstaande productie van ingeblikt vis. De steenrijke ondernemer hield echter geen rekening met de plaatselijke pachtgewoonten, die een impuls kregen door de terugkeer van getraumatiseerde soldaten. Zij wilden niks liever dan hun vertrouwde leventje weer oppakken. De gefrustreerde Lever vertrok naar het buureiland Harris, een onderneming die ook mislukte. Grote infrastructurele investeringen aldaar zijn als loze beton- en staalconstructies nog altijd te zien. Een arm en naar vrijheid smachtend volk in verzet tegen een ondernemer en weldoener, dat is ergens toch de omgekeerd wereld.

Actueel en daarom verontrustend is het verhaal over Gruinard, ook wel ‘Anthrax Island’ genoemd en gelegen voor de noordwestelijke Schotse kust. Hier werden vanaf 1942 allerlei experimenten uitgevoerd, waarbij schapen met miltvuur werden besmet. Doel van deze zogeheten Operatie Vegetariër was aanvankelijk het infecteren van de Duitse voedselindustrie, later bijgesteld tot actieve verspreiding van het gif in de lucht. Duizenden zware bommen stonden klaar in geval Duitsland ook een biologisch wapen zou inzetten. Geschatte aantal doden bij eventuele reactie: 3 miljoen. Een relatief onbekend oorlogsverhaal met een bijna verlammend what if-gehalte. Het duurde ook nog tot 1990 voordat Gruinard officieel schoon was verklaard.

Vergelijkbare thematieken zijn net zo verontrustend. Zie bijvoorbeeld het verhaal van het Duitse eiland Usedom, nabij Rügen, waar Wernher von Braun zijn raketten ontwikkelde, of de atoom- en bomproeven op Bikini en Nova Zembla. Hier raken de verhalen de moderne tijd en dat betekent niet veel goeds. Gelukkig zijn er genoeg verhalen over om ongecompliceerd van te genieten. Lekker sappig is het filmset-eiland Cape Tribulation, in Australië, waar in 1995 de chaotische opnames van The Island of Doctor Moreau plaatsvonden. Met Marlon Brando op de set kun je het een en ander verwachten en dat scenario komt helemaal uit. Ruzie, chaos, drank, seks én een geflopte film doen sterk denken aan de Apocalypse Now-documentaire Heart of darkness.

Adwin de Kluyver vertelt zijn eilandliefde met weinig persoonlijke woorden. Zowel de reiziger als de historicus laten de feiten spreken en niet andersom. Met zo’n comfortabel presenteerblad is het niettemin moeilijk om dit boek één ruk uit te lezen. Of het nu Lesbos, Floreana of Rottumerplaat is, je nieuwsgierigheid dwingt je steeds om Google Maps te openen en te kijken hoe het betreffende eiland erbij ligt. Een eiland is dus ook een eiland wanneer je er vanuit je luie zetel op kunt verdwijnen, al is het maar voor even.

Jaap Krol

Adwin de Kluyver – De eilanden van goed en kwaad. Een ontdekkingsreis. Het Spectrum, Amsterdam. 368 blz, € 26,95.