Stalin leeft!

The Death of Stalin, een film van Armano Iannucci uit 2017, is een briljante satire over Stalins dood in 1953 en de strijd om opvolging tussen zijn slippendragers van het Centraal Comité van de Partij. Artur Solomonov (Chabarovsk, 1976), schrijver en uitgesproken criticus van het Poetin-regime, die in 2018 naar Israël emigreerde, heeft ongetwijfeld die film voor ogen gehad bij het schrijven van enkele scènes van Hoe we Stalin ten grave droegen.

Hoe we Stalin ten grave droegen is een toneelstuk dat bestaat uit elf scènes. Eigenlijk is het een toneelstuk in een toneelstuk, want we zien en horen hoe er gerepeteerd wordt, hoe over scènes en personages wordt gediscussieerd door acteurs en de regisseur en hoe aan het stuk gesleuteld wordt. De eerste scène is een door korte pauzes onderbroken dialoog van twee nachtwakers, die de datsja van Stalin in Koentsjevo bewaken. Ze zijn bang, want Stalin heeft zich de afgelopen dag een paar keer raar gedragen. Ze zijn bang voor Stalins willekeur, maar ook bang voor elkaar, want je zegt immers zomaar iets verkeerds en natuurlijk zal de ander dat dan doorbrieven aan de staatsveiligheidsdienst.

Plotseling komt Stalin op. Door de grime heen zien we de kop van de regisseur, die tevens de rol van Stalin in het stuk speelt. Hij declameert enkele verzen, gaat weer af en dan horen we een luide bons, alsof in de datsja iemand hard tegen de grond slaat. Paniek neemt bezit van de bewakers. In de volgende scène komt ineens een ‘Man van het Ministerie’ op, die de regisseur een onderscheiding opspeldt en dan af gaat, maar even later gehaast weer opkomt met de mededeling dat de President en de Minister van Cultuur ergens zitten te lunchen, intussen met grote belangstelling de repetities volgend. De President is vooral benieuwd hoe in het stuk zijn voorganger voor het voetlicht gebracht gaat worden.

Dat klinkt omineus. Wat volgt zijn met ‘vorauseilender Gehorsam’ uitgevoerde pogingen van de regisseur en de acteurs om snel nieuwe elementen in het stuk op te nemen die de president zullen bevallen en dingen te verwijderen waarvan ze denken dat die hem weleens zouden kunnen ergeren. Zo worden ineens de jonge Stalin en diens moeder als personages toegevoegd en snel van tekst voorzien. Gelijktijdig verandert nog iets anders. De regisseur, die tevens de rol van de oude Stalin speelt, wordt ook als regisseur een Stalin; je zou kunnen zeggen dat alles wat op het toneel gebeurt een stalinistisch karakter krijgt. Intussen doemen ook Lenin, Chroetsjov en Beria op, waarbij de grens vervaagt tussen acteur en historisch personage, zodat het stuk steeds absurdistischer en surrealistischer wordt.

The Death of Stalin, de film dus, werd in Rusland verboden (gelukkig circuleren ondergronds kopieën), want Poetin grijpt graag terug op de periode waarin Generalissimo Stalin vooral de overwinnaar was in de strijd tegen Nazi-Duitsland. Hoe we Stalin ten grave droegen ging begin 2022 in première, aan de vooravond van de Russische invasie in Oekraïne. Ik ontleen die kennis aan het nawoord van de vertalers, Yolanda Bloemen en Hans Reinders. Die première vond plaats in Theater.doc, een theater in Moskou! Sterker, in het vroege voorjaar van 2024 stond het stuk daar nog steeds op het repertoire!

Wat door Poetin beoogd werd een ‘Speciale Operatie’ te zijn van hooguit enkele weken, is een heuse oorlog geworden met al tienduizenden gesneuvelden aan beide kanten en nog eens vele burgerslachtoffers en immense materiële schade aan vooral de Oekraïense kant. De huidige situatie heeft Poetin genoopt zijn propagandastrategie te herzien: de oorlog wordt nu verkocht als een nieuw hoofdstuk van de Grote Vaderlandse Oorlog van 1941-1945. Wat dus ook betekent dat Poetin gezien moet worden als de Stalin van nu, de man van de victorie en de hoeder van de Sovjet-Unie, lees: Groot-Rusland. Onbegrijpelijk dus, dat Hoe we Stalin ten grave droegen niet verboden is? Ja en nee. Ja om voor de hand liggende redenen. Nee, omdat repressie en censuur ook gekenmerkt worden door willekeur, want juist met willekeur bewijst de autocraat het absolute van zijn macht.

Hans van der Heijde

Artur Solomonov – Hoe we Stalin ten grave droegen. Vertaling Yolanda Bloemen en Hans Reinders. Plantage Russisch Theater, Leiden. 56 blz. € 14,00.