De tijd ontrafeld

Greet Van Thienen liet zich eerder opmerken met haar boek De stuntelende mens (2021), waarin ze schreef over zaken waarover de mens geen controle heeft. Ze ging daarvoor in gesprek met filosofen en schrijvers maar vulde dat ook aan met elementen die ze ontleent aan eigen ervaringen. Hetzelfde procedé gebruikt ze nu ook in haar boeiende tweede boek, De alchemie van de tijd, waarin ze het fenomeen ‘tijd’ nader onderzoekt. Een breed onderwerp dat ze niet systematisch aanpakt, maar wel aan de hand van subjectieve voorkeuren. Geen Bergson of Hegel, maar wel Arendt en Weil.

De auteur schrijft geen wereldschokkende nieuwe ideeën neer maar weet soms ietwat verrassende elementen of denkers samen te brengen. In het hoofdstuk Tijdeters, aan het einde van het boek, brengt ze sociale media in verband met de filosofie van Simone Weil. Het is alom bekend dat sociale media veel tijd opslorpen door de algoritmes die de gebruiker dwingen om te blijven scrollen. Het probleem is dat de aandacht wegebt en de concentratie kortstondig is. Van Thienen wil nu net nadenken over het vermogen om de tijd te rekken, om aandachtig te zijn, om waarachtig te luisteren. En net dat vermogen tot aandacht krijgt een centrale rol in de filosofie van Simone Weil. Het schrijven van een tekst, zo stelt ze bijvoorbeeld, is niet zozeer afhankelijk van ingespannen denken, maar van het creëren van de juiste schrijfzone waarin het wachten op het juiste woord een gelukzalige toestand met zich meebrengt. Aan de andere kant moet aandacht geoefend worden door een open houding aan te nemen waardoor iets vragend en tastend onderzocht kan worden.

Die onrust is bovendien niet enkel een symptoom van onze tijd, maar zit in het DNA van de mens ingebakken. We zijn geneigd om elk moment te gebruiken en ons leven zo efficiënt mogelijk in te richten. De tijd moet volledig worden ingevuld. De auteur schrijft in dit verband over de zeventiende eeuwse filosoof Blaise Pascal, die schreef over onrust, existentiële verveling en de manieren om met deze ervaringen om te gaan. Biljarten en jagen waren destijds populairder dan de smartphone, maar hoe dan ook komt de mens altijd in een leegte terecht omdat de voldoening van het oppervlakkige altijd kortstondig is. Onrust is volgens Pascal onderdeel van de menselijke conditie. De mens zoekt steeds nieuwe doelen en activiteiten. Maar dat maakt de mens niet noodzakelijk gelukkig.

Ook het hoofdstuk over Virginia Woolf en haar roman Orlando is fascinerend. In Orlando is het hoofdpersonage niet enkel genderfluïde maar reist hij/zij ook heen en terug in de tijd. De beweeglijkheid van het personage Orlando en het reizen in de tijd koppelt de auteur aan de relativiteitstheorie van Einstein en de inzichten van de kwantumfysica. De elasticiteit van Orlando is dezelfde als die uit de nieuwste wetenschappelijke bevindingen uit die tijd. Greet Van Thienen schrijft ook over haar leeservaring. Toen ze achttien was, was ze aangetrokken door de vreugde en vrijheid die op haar afkwamen, de veranderlijkheid van Orlando en haar leven vol gebeurtenissen die niet vastlagen. Op latere leeftijd vindt ze het concept van de tijd boeiend. Ze citeert een recensie uit The New York Times waarin de auteur schrijft dat Orlando kan worden omschreven als een toepassing van Einsteins relativiteitstheorie in de literatuur. Woolf schrijft over ‘de tijd’ in het individu en menselijke relaties.

En zo legt Van Thienen in elk hoofdstuk interessante verbanden, biedt ze de lezer nieuwe perspectieven en inzichten. Ze laat de lezer kennis maken met het vertragende tempo van de wandelingen van Robert Walser, de verveling van Jean-Paul Sartre op enkele tientallen kilometers van het front tijdens de Tweede Wereldoorlog, de kosmologische tijd en de Oerknal. Maar evengoed schrijft ze over de verhuis van haar moeder naar een serviceflat, het sterven van haar grootvader en een auto-ongeluk waarbij ze als kind was betrokken.

Van Thienen is erg belezen maar arrogantie is haar vreemd. Ze schrijft in een elegante filosofische stijl en doet dat net als veel van haar schrijvende voorbeelden altijd zoekend en deemoedig, zonder op zoek te gaan naar absolute of eeuwigdurende waarheden. Af en toe wordt wat afgeweken van het centrale thema en lijkt het soms of opvattingen over de tijd wat kunstmatig aan het essay werden toegevoegd, maar ook dwaalsporen en zijwegen hebben in dit boek bestaansrecht. Met De alchemie van de tijd heeft Greet Van Thienen een waardevol en boeiend boek geschreven.

Kris Velter

Greet Van Thienen – De alchemie van de tijd. Letterwerk, Borgerhout. 152 blz. € 24,99.