Pijnlijk hilarisch

Houdbaar, het dundrukdeel met een dwarsdoorsnede uit het bijzondere, originele, sterk gevarieerde oeuvre van Heere Heeresma, is een feestelijke manifestatie van de ‘goddelijke gekte’, van ‘de aangeboren kennelijke staat’ van een van de échte eenlingen in de vaderlandse literatuur. Heeresma, een fijn laconieke schrijver, beslist geen literator, die bewust op de rand balanceerde, er juist vaak net even lekker vet overheen ging, die in ‘de marge’ leefde, juist over die marge zo hemeltergend raak en invoelend kon schrijven, zo drastisch melancholisch ook. Gevaarlijk grimmig, ontregelend, bijna te herkenbaar, maar op een bepaalde, heel eigen manier toch ook hartverwarmend. Verhalen als hulpstukken bij het nuanceren.

Waar zijn ze toch gebleven, die fijne zonderlingen die met veel bravoure en humor de dagelijkse pijn, de desillusie, de eenzaamheid bezongen, zichzelf daarbij nadrukkelijk manifesteerden, presenteerden als de ‘enige, echte, waarachtige messias’, de nar voor alle gelegenheden, hun werk als levenselixer, die zich daardoor, al dan niet bewust buiten de kaders manoeuvreerden, zichzelf daarmee fijntjes relativeerden, die eens lekker aan de boom rammelden, de ingedutte massa een overtreffende trap onder de kont gaven? Deelder, Van Doorn, om maar eens een paar te noemen. Moonen, Arends, Pointl, de armlastige kamerbewoners, verdwenen met het fenomeen van de hospita waarschijnlijk. De huidige literaire codes, het nadrukkelijke groepsdenken, laat slechts af en toe een oprechte zelfkanter toe.

Met een paar ogenschijnlijk simpele pennenstreken worden in de teksten van Heeresma mensen van vlees en bloed neergezet, inclusief al hun onhebbelijkheden. Niets menselijks is de schrijver vreemd. Leve de ironie, leve de zwaarmoedigheid. Maar er is ook veel compassie, lotsverbondenheid. Zoals ‘Een winkelier keert niet weerom’ uit de bekende succesbundel Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming. Een winkelier al roeiend op een vaart op een druilerige dag gaat de confrontatie aan met een bonkige postbode, een meesterlijk samengebald verhaal, waarbij het hele scala van menselijke interactie voorbijkomt. De wat oudere lezer zal zich vast nog wel de verfilming herinneren met Johnny Kraaijkamp als uitgebluste winkelier en Rijk de Gooijer als niet aflatende postbode, ’twee gemakkelijk jongens’, samen verdwijnend aan de einder. De dood altijd aanwezig in het werk van Heeresma, maar eerder als een helaas niet te vermijden zijsprong, niet als een cliché.

Samenstellen is een kunst apart, die beoogd biograaf van Heeresma Anton de Goede bijzonder goed blijkt te beheersen. Ergens in het voorjaar van 2025 verschijnt bij de Arbeiderspers ‘de biografische waarheid’ van Heere Heeresma. (Een aardige klus, want hoe vat je zo’n in wezen ongrijpbaar fenomeen bij de kladden, vat je hem samen?) In dat kader is Houdbaar een welkome opmaat. Een achterstallig project. Al veel eerder had het werk van Heeresma weer nadrukkelijk onder de aandacht moeten worden gebracht. (Ja, sommige van de verhalen uit Zwaarmoedige verhalen zijn in 2013 elk afzonderlijk als e-book uitgebracht. In 2015 is Een jongen uit plan Zuid (1938 – 1946) verschenen en in hetzelfde jaar verscheen Bleib gesund!, zijn roemruchte, lekker grillige correspondentie in de reeks privé-domein.) Het is tijd voor een echte tegendraadse herbeleving.

Gemakkelijk was het voor De Goede geweest om gewoonweg chronologisch te werk te gaan, maar dit excellente binnenzakboek – de hele reeks dundruk heeft een aangenaam langwerpig formaat, elk werk op zich is in feite een vuistdikke ode aan de auteur, in dit geval ruim honderdduizend woorden – is thematisch opgebouwd. Heel ragfijn sluiten de verhalen op elkaar aan, versterken elkaar, zwakken daar waar nodig de zwaarmoedigheid wat af met ontroering.

Houdbaar opent met een typische Heeresma opwarmer. De schrijver als ‘straatzanger’, waarvoor het vroeger nog weleens muntjes regende.

Natuurlijk, ik behoef niet letterlijk meer door de straten te waden en het geld wordt gewoon gegireerd, maar de droom ooit zelf universele levensliederen te scheppen, was wat te hoog gegrepen. Hooguit mocht ik, als anderen, het aanwezig, of beter: het mij bekende en gekende materiaal herschikken tot een aan deze persoon gebonden evenement. En wie daarnaar wil luisteren, opene de deur, een raam en het hart, al is het op een kier en natuurlijk steeds met verstand…

Ha, daarna word je gelijk in het boek getrokken met het eveneens verfilmde Mijnheer Frits en juffrouw Lenie, dat de verhoudingen gelijk op scherp stelt. De kantoormijnheer, een kamerbewoner die op zoek is naar een vrouw, die uiteindelijk in het benepen ouderlijk huis terechtkomt van een juffrouw van kantoor. Heel verstandig om dit overzicht met een verhaal met veel dialoog te beginnen. Het geval Schlesinger verschijnt voor het eerst in boekvorm en is in feite een zeer vroege ‘voorstudie’ van de in 2005 gepubliceerde oorlogsherinneringen van Heeresma.

Ook over de lengte van de verhalen is bij plaatsing nagedacht. Epische verhalen, die je net zo goed kleine novellen zou kunnen noemen, zoals Maar de wielrijder treft geen blaam, een titel als een vooruitwijzing, waarin een gewezen zeeman, een fijne bullebak, loeisterk, met een kop als aambeeld waarmee hij kunstjes kan uitvoeren, zijn draai niet kan vinden aan de wal, worden afgewisseld, met korte schetsen, met af en toe een hilarische uiting van Heeresma over het schrijverschap, over de kritiek.

De zeeman woont ook nog eens samen met een vrouw uit een andere klasse, iemand die rechten heeft gestudeerd, niet praktiseert, maar in de avond en nacht klarinet speelt in een uitspanning aan de overkant van hun huis. Een waarlijk bont stel. Maar door de tussenkomst van Heeresma is het de gewoonste zaak van de wereld. Opvallend vaak zitten mannen in zijn verhalen achter een raam en zijn vanaf die plaats getuige van een of andere gebeurtenis, meestal iets noodlottigs.

Hoewel de drang daartoe groot is, voert het te ver om elk van de drieëndertig items in Houdbaar afzonderlijk te bespreken. Iets dat absoluut even nog dient uitgelicht is wel het intermezzo halverwege het boek. Heeresma was een redelijk lange tijd in zijn vroeger jaren een, zoals de overigens verder aangenaam afwezige samenstellende De Goede het in Dronken deuren uit een verzopen verleden formuleert, uitgesproken voorstander van en een meeslepend pleitbezorger geweest voor excessief drankgebruik. Totdat het op den duur niet meer te betalen was, vanwege boetes en veroordelingen. Te hoge bijkomende kosten. De mens lacht en drinkt wat angsten weg.

Wat pilzen, enige borreltjes, wat scheuten sherry of een slootje wijn, en zie! Hoe het alsnog gezellig kan zijn!

Het schrijversdagboek dat Heeresma dienaangaande bijhield is van grand cru kwaliteit. Heeresma junior heeft er een paar beschrijvingen uitgetrokken, is ooit naar de drankholen – zeemanskroegen, verlopen tenten op industriegebieden, in achterbuurten – van weleer getrokken om van de voordeuren een foto te maken. Twaalf stuks, voor elke maand één, zijn in Houdbaar opgenomen. Veel van die tenten zijn inmiddels weggesaneerd. De foto’s werden in 1985 gemaakt. De aantekeningen dateren van 1968. En juist daarin excelleert Heeresma senior in telegramstijl.

Hotel-café Ammerlaan

Portie zuurkool en aan het buffet gekochte sigaar; 8 Drambuie, één fles tafelvin. Op weg naar het toilet overgegeven. Geweigerd schoon te maken want waarom anders personeel. Sieraquarium met elleboog stukgestoten. Hoedenrek vernield. Nacht in politiebureau ‘s-Gravenhage vastgezeten in kast waarin zitplank en onderste paneel van deur was verwijderd. Tijd kloppend doorgebracht. Agenten die passeerden gingen even op mijn voeten staan. Losgelaten in regenbui.

De omgekeerde wereld van Heeresma – denk aan het motto van Zwaarmoedige verhalen: ‘Tot stand gekomen in het besef dat de natuur machtig mooi is en een mensenleven nauwelijks de moeite waard’ – dient gevierd te worden, nieuwe, jongere lezers zouden nog wat kunnen leren van het laconieke element, de ontnuchtering, vooral ook van de lotsverbondenheid, van de nuance.

Guus Bauer

Heere Heeresma – Houdbaar. Samenstelling Anton de Goede. Van Oorschot, Amsterdam. 320 blz. € 27,50.