Een vrouwelijk perspectief

Aan het begin van de twintigste eeuw kent Wenen een uitzonderlijke culturele bloei. Over deze periode zijn al  stapels boeken geschreven waarin wordt gefocust op mannen als Gustav Klimt, Sigmund Freud, Josef Hoffman, Oskar Kokoschka en Arthur Schnitzler. Als er al over een vrouw wordt geschreven, dan is dat over Alma Mahler, die via haar salon de interessantste persoonlijkheden uit Wenen bij elkaar bracht. Daarvoor moest ze zich dan weer wel volledig ondergeschikt maken aan Gustav Mahler en haar eigen muzikale carrière opgeven – terwijl ze toch een begaafde componiste was.

Kris Lauwerys schrijft in Van licht naar duisternis expliciet dat hij een ‘vrouwelijke correctie’ nodig acht. Hij wil Emilie Flöge niet langer portretteren als de muze van Gustav Klimt. Het is veeleer zo dat Klimt en Flöge elkaars muze zijn en elkaar wederzijds artistiek beïnvloeden. Flöge wil al snel financieel zelfstandig worden – ongebruikelijk voor vrouwen in die tijd – en wordt een beroemde modeontwerpster en onderneemster. Samen met twee oudere zussen richt ze een avant-garde modezaak op. Zij ontwerpt de jurken die Klimt een prominente plaats geeft in zijn schilderijen. Ook Milena Jesenská is niet alleen de minnares van Kafka aan wie hij zijn beroemde brieven schreef. Ze is een zelfbewuste en belezen vrouw die niet afhankelijk wil zijn van haar man Ernst Polak. Daarom bouwt ze een carrière uit als journaliste en auteur van voornamelijk korte verhalen. Ze is niet verbonden aan een politieke partij, maar is wel maatschappelijk geëngageerd: ze schrijft over mensen aan de rand van de maatschappij en legt de vinger op sociale ellende. Net zoals Emilie Flöge heeft ze een moderubriek in een tijdschrift die ze ‘misbruikt’ om over sociaal-culturele ontwikkelingen en het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw  te schrijven. Ze vertaalt Kafka ook vanuit het Duits naar het Tjechisch. De derde vrouw is Veza Canetti, die net zoals haar man Elias Canetti auteur is. In zijn beroemde driedelige dagboek vermeldt Elias Canetti zijn vrouw niet als auteur. In ongepubliceerde notities doet hij dat wel. Nochtans is Veza aan het begin van de twintigste eeuw een bekende schrijfster en is Elias slechts een aankomend talent dat nog niets heeft gepubliceerd. Hij werd tot in de jaren dertig beschouwd als de man van Veza. Ze werkten samen aan vertalingen die onder de naam van Elias verschenen. Maar ook Elias en Veza beïnvloeden elkaar, van eenrichtingsverkeer is geen sprake. Veza Canetti werd pas aan het eind van de twintigste eeuw herontdekt.

Lauwerys schrijft niet enkel over de drie vergeten vrouwen, maar ook over de mannen die de samenleving aan het begin van de twintigste eeuw vorm hebben gegeven. Hij schrijft ook niet uitsluitend over de heersende klasse, de bourgeoisie en de rijken. In zijn cultuurstudie geeft hij vrouwen de plaats die ze verdienen, maar toont hij ook aan dat de roaring twenties een cliché is en dat zich achter de façade van kunst, koffiehuizen en de charleston een wereld van sociale ellende en misogynie schuilhoudt. Hij schrijft over de mensonterende woningcrisis, de minderwaardige positie van de vrouw en kinderarbeid – zaken waarvoor de burgerij en aristocratie liever het hoofd in het zand steken. Lauwerys schrijft over de strijd van vrouwen en mannen voor algemeen stemrecht, gelijk loon voor gelijk werk en autonomie over het eigen lichaam. Daarbij vertelt hij ook over andere belangrijke vrouwen die hebben gevochten tegen de patriarchale maatschappij.

Van licht naar duisternis is een cultuurgeschiedenis met aandacht voor vrouwen, hun rechten en hun werk. Maar de auteur schetst ook een totaalbeeld van de stad door te schrijven over kunst, politiek, sociaaleconomische evoluties en de antisemitische oprispingen die zullen leiden tot de ondergang van de bloeiende stad, de Anschluss en de overwinning van het nazisme. Lauwerys, die ondertussen zelf in Wenen woont, schrijft dit alles met veel eruditie en souplesse. Het boek verveelt op geen enkel moment en is volstrekt uniek in het Nederlandse taalgebied. Wie zich voor het Wenen aan het begin van de vorige eeuw interesseert en al boeken over het onderwerp heeft gelezen, zal uiteraard veel zaken kennen. Maar de aandacht voor vrouwelijke kunstenaars, hun werk en hun positie in de maatschappij is een compleet nieuwe insteek. Van licht naar duisternis is een boeiend, vernieuwend en noodzakelijk boek.

Kris Velter

Kris Lauwerys – Van licht naar Duisternis. Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam. 456 blz. € 27,50.