Een inleiding tot het denken van Immanuel Kant

Op 22 april 2024 werd het jubileum van de driehonderdste geboortedag van de Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant gevierd. In Nederland en Vlaanderen gaat dit zo goed als geruisloos voorbij, maar in Duitsland is er in 2024 een heus Kantjaar met aandacht voor zijn leven en werk. Het jubileum is volgens Marcus Willaschek een welkome aanleiding om een nieuw boek over Kant uit te brengen, maar niet de enige. Kants denken is volgens de auteur immers actueler dan ooit.

Willaschek – een internationaal gerenommeerde Kant-expert – heeft met Kant. De revolutie van het denken niet de bedoeling om een Kant-biografie te schrijven of om een bijdrage te leveren aan het Kant-onderzoek. Wel wil hij de filosofie van Kant verhelderen voor lezers zonder voorkennis. De filosofie van Kant blijft zelfs voor gediplomeerde filosofen dikwijls nog altijd duister en er zijn vele passages in zijn werk waarover specialisten blijven discussiëren. Toch vallen de hoofdlijnen op een toegankelijke manier uit te leggen. Het voordeel is dat Kant een systeemfilosoof is en dat het algemene kader van zijn denken redelijk gemakkelijk te begrijpen valt. Willaschek kiest er echter niet voor om dat systeem te presenteren, maar om afzonderlijke hoofdstukken te schrijven over aspecten van Kants filosofie. Die thematische hoofdstukken zijn essays die afzonderlijk te lezen vallen maar toch verwijzen naar elkaar. Op die manier schrijft de auteur over aspecten van Kants denken die in andere boeken nauwelijks aan bod komen: opvoeding, intellectueel eigendomsrecht, censuur, psychologie en zelfs een theorie over grappen.

Willaschek is op zijn best als hij het denken van Kant bekritiseert, bepaalde aspecten op originele wijze verduidelijkt en verbanden legt met de wereld waarin we vandaag leven. Willaschek wijst op de vrouwonvriendelijke, antisemitische en racistische opvattingen van Kant. Weliswaar waren die ideeën gemeengoed tijdens de achttiende eeuw maar dit neemt niet weg dat ze fout zijn en niet compatibel zijn met Kants ideeën over wereldburgerschap. Over het kolonialisme heeft Kant zijn mening tegen het einde van zijn leven gelukkig herzien. Maar het zou uiteraard zonde zijn om heel de filosofie van Kant te negeren omwille van de negatieve aspecten ervan.

Bij het bespreken van de moraalfilosofie wijst Willaschek erop dat bij de toepassing van de zogenaamde categorische imperatief – ‘Handel zo dat de maxime van je handeling tot algemene wet verheven kan worden’ – ook rekening kan worden gehouden met de gevolgen van iemands gedrag – terwijl Kant nu net bekend is omwille van de klemtoon op de intentie en niet de gevolgen. Het hangt er maar vanaf hoe je die categorische imperatief formuleert. Het is dus een misverstand dat je volgens de theorie van Kant in geen enkele omstandigheid mag liegen. Dat geloofde Kant wel, maar is volgens Willaschek compleet fout: soms is liegen ethisch de betere houding. Bij de toepassing van de theorie van Kant kan dus contextueel worden gedacht. Willaschek is al helemaal origineel als hij Kant als een voorloper beschouwt van het marxisme en pragmatisme.

Willaschek gaat op uitstap naar de actualiteit bij het bespreken van de vrijheid van meningsuiting. Kant hechtte veel belang aan die vrijheid, maar was nogal naïef wat betreft de concrete uitvoering. Vrijheid van meningsuiting en persvrijheid zouden volstaan om het proces van de Verlichting te garanderen. Willaschek wijst er fijntjes op dat mensen door het gebruik van sociale media weliswaar geïnformeerd worden, maar dikwijls met valse informatie zodat van Verlichting geen sprake kan zijn. Complotdenkers kunnen best de moed hebben om zonder anderen te denken, maar daarom slagen ze er nog niet in. Verder legt Willaschek ook verbanden tussen Kants kosmopolitisme en hedendaagse vluchtelingenstromen: de praktijk van de EU aan haar buitengrenzen voldoet zeker niet aan Kants opvattingen over wereldburgerschap.

De filosofie van Kant is abstract en vergt dus enige concentratie, maar Willaschek heeft geprobeerd om zijn filosofie zo eenvoudig mogelijk uit te leggen. De toegankelijkheid, de kritische houding, de biografische terzijdes en de uitstapjes naar de actualiteit maken van Kant. De revolutie van het denken een lezenswaardig boek.

Kris Velter

Marcus Willaschek – Kant. De revolutie van het denken. Vertaald door Mark Wildschut. Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam. 440 blz. € 32,50.