Ho?

Samuel Beckett (Dublin 1906 – Parijs 1989) schreef vanaf 1947 voornamelijk in het Frans, omdat hij zichzelf wilde bevrijden van ‘stijl’, een zelfbevrijding die hem kennelijk niet lukte als hij zijn moedertaal hanteerde. Een van zijn laatste prozateksten, Worstward Ho, uit 1983, schreef hij echter toch in het Engels. Zijn poging om de tekst in het Frans te vertalen moest hij opgeven: Worstward Ho was onvertaalbaar, concludeerde Beckett.

Is Worstward Ho dan wel in het Nederlands te vertalen? In 2000 publiceerde De Bezige Bij een vertaling van Martine Vosmaer en Karina van Santen, getiteld Ten slechtste gekeerd. In een kort nawoord schreven ze bescheiden: ‘Deze vertaling van Worstward Ho is niet de definitieve vertaling, het is een poging.’ Onlangs verscheen bij Uitgeverij Vleugels een vertaling van Erik Bindervoet, die een andere titel koos: Ergstwaarts vooruit. Zijn naastwoords te na, een tekst – taalspel is misschien een beter woord, omdat hij speelt met Beckett’s taal – van 15 bladzijden, licht hij Beckett’s titel toe, gaat in op taal- en vertaalkwesties, voert Klukkluk op en suggereert dat Beckett misschien frasen heeft gehoord en in verengelste vorm gebruikt van een conversatie in het Parijse atelier van zijn vriend Bram van Velde met diens broer Geer, over het affe of onaffe, nog natte schilderij op de ezel, een conversatie in voor hem, Beckett, onbegrijpelijk, want Nederlands gemompel.

Over die titel: Beckett speelde een spelletje met die van een avonturenroman uit 1855 van Charles Kingsley, Westward Ho!, een van de weinige romans waar een plaats naar genoemd is, een vakantieoord namelijk nabij Bideford, aan de Atlantische kust van het Engelse Devon. Bindervoet legt uit dat Kingsley zijn romantitel ontleende aan de kreet waarmee een klant aan een Thames-watertaxi kenbaar maakte dat hij in westelijke richting wilde.

Het is niet moeilijk om de inhoud van Westward Ho! samen te vatten, maar samenvatten waar Worstward Ho over gaat, of zelfs maar de essentie ervan proberen weer te geven, is niet alleen op het onmogelijke af lastig, het zou ook een poging tot doodslag van de tekst zijn. Bindervoet schrijft:

Sfeer. Spanning. Stijl. Vlotheid. Plot. Personages. Psychologie. Geschiedenis. Beschrijvingen. Dialogen. Beelden. Amusement. Al die dingen die een lekker weglezende roman zo hard nodig heeft. Deze tekst wil dat allemaal niet. Hoeft dat allemaal niet. Deze, die tekst is op zoek naar het basaalste minimumste om nog gelezen te kunnen worden. Om te bestaan. Om al lezende in het leven geroepen te kunnen worden. Tot leven te worden gewekt, in en door de lezer, de barrevoets ronddolende schooier die leest in het boek van zichzelf.

De lezer die leest in het boek van zichzelf, wie zou niet die lezer willen zijn? Daarom moet deze tekst gelezen, herlezen worden en opnieuw gelezen worden. In stilte en hardop.

Worstward Ho bevat dit fragment met een bekend geworden woordenduo aan het eind:

All of old. Nothing else ever. Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better.

Bindervoet maakt daarvan:

Alles van oudsher. Nimmer iets anders. Immer geprobeerd. Immer mislukt. Maakt niet uit. Probeer weer. Misluk weer. Misluk beter.

Ter vergelijking de vertaling van Vosmaer en Van Santen:

Alles vanouds. Niets anders ooit. Ooit geprobeerd. Ooit gefaald. Geeft niet. Weer proberen. Weer falen. Beter falen.

Ik prefereer ‘Misluk beter’ boven ‘Beter falen’. Omdat het stilistisch dichter bij de grond is en omdat je ‘Beter falen’ (in tegenstelling tot ‘Fail better’ en ‘Misluk beter’) kunt interpreteren als: het is beter om te falen. Die laatste interpretatie doet mij denken aan de onderwijskundige nonsens die zegt dat het goed is om fouten te maken, omdat je het beste van je fouten leert. Dit terzijde. Overigens merkt Bindervoet terecht op dat ‘Fail better’/’Misluk beter’ geschikt is om geplet te worden tot leukigheid in de vorm van een T-shirt- of koffiemokopdruk. De uitgever heeft daar alvast een voorschot op genomen door op de achterflap van Ergstwaarts vooruit ‘Misluk beter’ als sticker-ontwerp af te drukken.

Misschien denken sommigen: is dit niet moeilijk doen over wat makkelijk is? Hoe moeilijk kan het zijn om Beckett’s uiterst kale Engels te vertalen? Wie dat denkt mag zich buigen over het eerste woord van de eerste regel van Worstward Ho. Hier is de hele regel:

On. Say on. Be said on. Somehow on. Till nohow on. Said nohow on.

Hoe ‘On’ te vertalen? Aan? Voort? Verder? Door? Op?
Mogen we ook de argumenten horen?

Hans van der Heijde

Samuel Beckett – Ergstwaarts vooruit. Vertaling en naastwoords te na: Erik Bindervoet. Uitgeverij Vleugels, Bleiswijk. 60 blz. € 22,90.