Het moment dat alle tijden van het bestaan verzoent

De kille nachten van de jeugd is de debuutroman van de Turkse schrijfster Tezer Özlü. De roman verscheen in 1980 en beleefde in de jaren die volgden herdruk op herdruk. In 1985 werd het boek voor het eerst in het Nederlands vertaald onder de titel Kille nachten. Hanneke van der Heijden maakte een nieuwe vertaling van deze aangrijpende roman over een kwetsbare vrouw die compromisloos de weerbarstige grenzen opzoekt van een snel veranderende samenleving in de oude wijken van Istanbul gedurende de tweede helft van de vorige eeuw.

Zijn er veel mensen die in een heel kort ogenblik diep en volledig onbegrensd nadenken over allerlei verschillende gebeurtenissen, over de essentie van het menselijk bestaan, over de tijd en de emoties?

Met deze vraag karakteriseert de ik-figuur in de roman zichzelf. Ze ervaart het heden als één grote samenballing van alles wat ze heeft gezien en meegemaakt. Als ze over het verleden spreekt, gebruikt ze de tegenwoordige tijd. Niets gaat wat haar betreft écht voorbij. Alles blijft latent aanwezig in de gedachten die ze heeft over zichzelf en de wereld om haar heen. Ongecontroleerd komt het terug en kleurt het haar ervaringen in een accumulatie van overrompelende momenten.

De vraag geeft ook een verklaring voor de manier waarop de roman is opgebouwd. Het verhaal is vormgegeven als een schijnbaar chaotisch patchwork van gedetailleerde beschrijvingen waarin de fictieve verteller ingrijpende en minder ingrijpende ervaringen uit haar leven op associatieve wijze onder woorden brengt. Personages duiken op zonder dat ze worden geïntroduceerd, locaties wisselen elkaar af alsof ze de ik-figuur overkomen en de dialogen klinken steeds als flarden tekst die hardnekkig nagalmen vanaf het moment dat ze werden uitgesproken.

Een jeugd op het Turkse platteland, een verhuizing naar Istanbul, een zelfmoordpoging die uitmondt in de opname in een psychiatrische kliniek, wederwaardigheden op het meisjeslyceum in de Kart Çınarstraat, intieme avonturen met leeftijdgenoten in de kindertijd, lange wandelingen over de brede boulevards van Istanbul, een periode in Parijs, bezoeken aan Berlijn en opnieuw de psychiatrische kliniek, waar de ik-figuur wordt onderworpen aan elektroshocktherapie; alles wordt opgenomen in één explosieve terugblik die onontkoombaar het nu in alle opzichten bepaalt.

De roman gaat bovenal over de liefde. De ik-figuur zoekt niet naar die ene grote liefde om daar de rest van haar leven mee te delen, maar ze heeft vele verhoudingen die inwisselbaar schijnen als de vele adressen waar ze verblijft. De tekst bereikt uiteindelijk een climax in een lofzang op de mogelijkheid om in de liefdesdaad te versmelten met de ander:

De oneindigheid. Het moment dat alle tijden van het bestaan verzoent. De oneindigheid in de eenwording van twee mensen, dat moet de kern zijn van het menselijk leven.

De kille nachten van de jeugd is een zeer geslaagde poging om de oneindigheid te laten opgaan in een moment dat alle tijden van het bestaan verzoent. De roman laat zich moeiteloos in één adem uitlezen. De constatering dat alles ertoe doet en niets echt voorbijgaat is terzelfdertijd een beklemmende als ook een geruststellende conclusie.

In het nawoord bij de roman beschrijft Hanneke van der Heijden het leven van Tezer Özlü dat veel overeenkomsten vertoont met het leven van de ik-figuur. De schrijfster lijkt de grens tussen fictie en werkelijkheid te hebben willen laten verdwijnen. Tezer Özlü liet een klein maar indrukwekkend oeuvre na. In 1982 ontving ze in Duitsland de Marburger Literaturpreis voor haar in het Duits geschreven vertelling Auf den Spuren eines Selbstmords, waarvan de Nederlandse vertaling volgend jaar zal verschijnen. Het is een tekst waarin Özlū aandacht besteedt een aantal van haar literaire voorbeelden: Franz Kafka, Italo Svevo en Cesare Paveze. Özlū overleed in 1986 op 42-jarige leeftijd in Zürich.

Ronald Ohlsen

Tezer Özlü – De kille nachten van de jeugd. Vertaald uit het Turks en van een nawoord voorzien door Hanneke van der Heijden. Jurgen Maas, Amsterdam. 112 blz. € 19,90.