Keuzestress

Een van de meest aantrekkelijke aspecten van (jeugd)boeken lezen is om in de huid van het hoofdpersonage te kruipen en jezelf af te vragen wat jij zelf zou doen in de situaties waarin iemand verzeild raakt; ook altijd een leuk gespreksonderwerp bij het bespreken van boeken met leerlingen. In de Gameboeken van Marcel Groenewegen, naast schrijver overigens ook bassist van The Kik, kun je dit gedachte-experiment vrij letterlijk uitvoeren. Als lezer speel jij de hoofdpersoon van een fantasierijk avontuur, en maak je continu keuzes over welke acties je uit wilt voeren om je missie tot een goed einde wilt brengen. Een ideaal boek kortom voor lezers die graag zelf het verhaal willen sturen, zoals dat in videogames soms ook het geval is.

Dit klinkt wellicht als een uniek concept, maar het genre van het zogenaamde choose-your-own-adventure-boek gaat al terug tot de jaren zeventig, en was met name enorm populair aan het eind van de vorige eeuw, niet geheel toevallig in de tijd waarin ook videogames de wereld veroverden. De veelal Amerikaanse boeken bevatten soms unieke decors en mooie verhalen, maar in veel gevallen zijn het slappe aftreksels van populaire films of games. Er is overigens ook een levendige online community van keuzeverhalen, die al in de begintijd van het internet ontstond door de lezer via hyperlinks het bos in te sturen en te laten verdwalen in een netwerk van verhaalmogelijkheden. Tegenwoordig gaan deze verhalen veelal gepaard met beelden en zijn het eigenlijk narratieve videospellen.

Met Gameboek: Schaduwkraai herintroduceert Groenewegen het CYOA-concept in 2022 met succes op de Nederlandse markt (het boek werd bekroond met de Hotze de Roosprijs 2023), en vorig jaar verscheen al het ‘vervolg’ Vuurstrijd, dat dankzij een korte introductie prima als los boek te lezen is. De setting waarin deze boeken zich afspelen is klassieke fantasy: een land vol magische wezens en woeste plekken, waarin een eindeloze machtsstrijd woedt tussen de nobele mensen en kwaadaardige eenlingen. Gelukkig zijn er de Schaduwkraaien, een groep jonge strijders (m/v) met bijzondere gaven, die door een orde van wijzen worden overladen met geheime, gevaarlijke queesten. Een ideale setting dus voor een spannend keuzeverhaal.

Veel meer valt er niet over het verhaal te vertellen, behalve dat in dit boek de duistere heks Cassandra de vijand van dienst is, en op zoek is naar de Necronomicon: het boek der doden. De ervaren lezer van speculatieve fictie herkent direct de verwijzingen naar mythologie en de horrorverhalen van H.P. Lovecraft, en daarnaast leent Groenewegen ook graag beelden en verhaalelementen uit klassiekers als The Lord of the Rings of Narnia. Voor jonge lezers is een boek als dit daardoor onbewust een mooie eerste kennismaking met deze iconische werken. De Schaduwkraai reist samen met zijn zusterstrijder Isolde (ook die naam kennen we) door de gevaarlijke dwergmijnen en de verraderlijke bossen van Iverland, waar hen uiteraard de nodige avonturen te wachten staan.

Dit is waar het keuzeaspect natuurlijk uitstekend werkt: je loopt over een verlaten bospad; links zie je een donkere grot, rechts een woeste rivier, en verderop wordt het struikgewas steeds dikker. Welke van de drie routes kies je? Op basis van jouw keuze blader je naar een specifieke bladzijde (stijlvol met paarse cijfers aangeduid), waar het verhaal verdergaat met de keuze die jij hebt gemaakt. Dit principe herhaalt zich vervolgens in gevechten (val je aan met je zwaard, gebruik je een magische spreuk, vlucht je weg) en in gesprekken met allerlei personages: vraag je naar a of b, vertrouw je deze figuur wel of niet, waar reis je nu heen?

Naast deze verhaalkeuzes, die je maakt op basis van je persoonlijke voorkeuren of hints die je worden aangereikt, maak je aan het begin van het verhaal enkele keuzes die wat sterker van invloed zijn op hoe het plot zich ontvouwt. Zo kun je bijvoorbeeld kiezen of je een strijder, spion of magiër wilt zijn. Halverwege het boek is er een soort driesprong met verschillende verhaallijnen die hiermee samenhangen; als magiër moest ik een of ander mysterie bij een oude molen zien op te lossen, terwijl je als strijder meedoet aan een toernooi en als spion in de huid van een detective kruipt om een diefstal op te lossen. Dit zorgt er natuurlijk voor dat het boek zich uitstekend leest voor herlezing: in een andere rol krijg je ook deels een ander verhaal voorgeschoteld. Ook de gave die je aan het begin kiest, heeft invloed op situaties in het verhaal: als spoorzoeker vind je sneller waar je heen moet, maar als zakkenroller verdien je meer geld en kun je voorwerpen kopen die je helpen in cruciale situaties. Er zijn niet echt goede of foute keuzes te maken; soms loop je vast en moet je weer terugbladeren, maar het gaat er vooral om dat het personage zich gedraagt zoals jij dat wilt.

Dit concept heeft natuurlijk grote gevolgen voor hoe het hele verhaal geschreven is: zo is er sprake van het ongebruikelijke jij-perspectief, wat hier echter heel goed tot zijn recht komt. Ook zijn de alinea’s kort en is de taal sterk beschrijvend, en leiden alle verhaalsituaties snel weer naar nieuwe keuzemogelijkheden.

Via een smalle gang komen jullie uit in de kasteelkeuken. De geur van groentesoep doet je watertanden. Je hebt nog niet ontbeten en voelt je maag rommelen.
‘Hé! Wat mot dat hier?’ schreeuwt een boze kok die met zijn pollepel naar Isolde wijst.
‘O, niets hoor!’ roept Isolde terwijl ze het op een rennen zet en van een stapel fruit een paar appels grist. Wat doe je? Probeer je ook een appel te stelen (ga naar 93) of ren je meteen achter Isolde aan (ga naar 342)?

In het geval van die eerste optie heb je later in het verhaal een appel tot je beschikking, die je kan helpen om een kraai te lokken, die je advies geeft over de te volgen weg in het bos. Als je de appel niet hebt, zijn er nog andere mogelijkheden om de kraai te lokken, of je moet zelf de juiste weg zien te vinden. Zo maak je in de loop van het verhaal tientallen keuzes en kom je vanzelf bij het eindpunt. Als je genoeg bruikbare hulpmiddelen hebt verzameld, kun je met de boze heks afrekenen en het verhaal tot een goed einde brengen, wat in zekere zin als een overwinning voelt.

Hoewel dit (voor sommige lezers, zeker fanatieke gamers) natuurlijk een fantastisch concept is om jongeren aan het lezen te krijgen, heeft het wel zijn nadelen. Er is weinig ruimte voor verdieping of karakterontwikkeling, omdat het verhaal voldoende open moet blijven om je eigen keuzes over het vervolg te kunnen maken. De handvol scènes waar dan ook sprake is van enige achtergronden of ontroering zijn ook niet bepaald de sterkste delen van het boek: zo sta je te treuren om het verlies van een dierbare, maar moet je een pagina later alweer allerlei keuzes maken in een levensbedreigend gevecht. Momenten van rust zijn er niet; het verhaal gaat maar door en je blijft keuzes maken, wat op den duur wel wat vermoeiend en saai wordt. De betere verhalen in dit genre bevatten meer levensechte personages en volop dialoog of vaststaande ontwikkelingen, en bieden de juiste dilemma’s die jouw gedrag sturen en zo tot verrassende ontknopingen leiden, maar dat is in dit boek helaas zelden het geval.

Toch ben ik blij dat een boek als dit nu in het Nederlands beschikbaar is: veel jongeren in de onderbouw die geen belangstelling hebben voor boeken, maar wel voor games en/of films en series met een fantasy-setting, zullen toch op z’n minst nieuwsgierig worden naar deze boeken. Daarnaast vergt het een actieve leeshouding, precies wat je wilt bereiken als docent, of je nu reflecteert op het verhaal of niet. Ik stel me zo voor dat een hele klas simultaan dit boek leest en bijhoudt welke keuze elke leerling maakt; zodat je daarover dan met elkaar in gesprek kunt gaan: waarom nam jij wel/niet die appel mee, welke gevolgen heeft dat? Het is te hopen dat er nog meer keuzeverhalen verschijnen de komende jaren, en dat we hiermee een groep verstokte niet-lezers enthousiast weten te maken.

Willem Goedhart

Marcel Groenewegen – Gameboek: Vuurstrijd. Witte Leeuw, Amsterdam. 250 blz. € 15,99.

Leerlingen in het voorgezet onderwijs lezen graag eigentijdse populaire jeugdboeken: van Mel Wallis de Vries tot Cis Meijer of Anna Woltz en Maren Stoffels. Deze zomervakantie lezen redacteuren van Tzum en docenten Nederlands enkele van deze boeken en vellen hierover hun deskundig oordeel.