De illusionist van de Nederlandse letteren

Sinds 2013 schrijft Bertram Koeleman gestaag aan een oeuvre eigenzinnige werken die blaken van vertelplezier en vernuft. Ook zijn vijfde, de roman Dit is jouw tijd, excelleert in het organisch laten ontspruiten van een tragikomische, mysterieuze verhaallaag uit een rijke filosofisch-psychologische ondergrond. Koeleman tuigt ook nu weer een intrigerend plot op dat je ongeloof in een oogwenk opschort. Dat is verbluffend ingenieus, want veel van wat er in deze roman gebeurt tart je verbeelding.

Hoofdpersoon Mart Rebius is een typisch Koelemanpersonage: een eenzelvig, gereserveerd individu dat graag een stevige grip heeft op zijn omgeving. Een maand na zijn tweeënveertigste verjaardag overlijdt zijn vader. Op het moment dat zijn moeder hem met deze mededeling belt heeft hij een feest in zijn huis. Niet zomaar een feest, maar een feest dat hij iedere maand organiseert en waarvoor hij alle gasten betaalt. Alle aanwezigen hebben zich te gedragen zoals hij wil, want ze zijn er om Mart Rebius het gevoel te geven dat hij achttien is en een studentenfeest bijwoont. Mart wil graag terug naar een tijd die hij nooit heeft meegemaakt, ‘terug naar alle borrels en alle feesten en alle gesprekken die hij nooit had gevoerd’.  Deze zonderling wil zijn geschiedenis dus graag herschrijven. Maar waarom? Dat is ook voor hemzelf de grote vraag. Ontbreekt er iets in zijn volwassen leven? Wil hij een leegte in zijn bestaan opvullen?

Op de uitvaart van zijn vader (met wie hij sporadisch contact had) vallen er enkele kwartjes bij Mart. Als hij zijn moeders parfum (Opium) ruikt, poppen er flarden van zijn zesde verjaardagsfeestje op. Snippers van een indringend beeld: zijn vader op de grond in de huiskamer, bloed dat uit zijn vaders neus drupt, geschreeuw op de gang, visite die verstart, vloeken. Hij is er stellig van overtuigd dat er iets moet zijn gebeurd, dat hem iets moet zijn overkomen. Iets wat hij zich niet herinnert. Zijn moeder bezweert hem dat er niets is: ‘Dat iets onzichtbaar is, wil niet zeggen dat het zich verborgen houdt.’

Mart moet en zal echter weten wat er die dag buiten zijn blikveld is voorgevallen. De uitvaart van zijn vader heeft zijn wereld scherpgesteld. Kleuren zijn helderder, geluiden zuiverder. Hij weet wat hem te doen staat: hij gaat dieper in de achteruitkijkspiegel blikken. En dus koopt hij zijn ouderlijk huis, richt hij dat op basis van foto’s zo precies mogelijk hetzelfde in als vroeger en huurt hij acteurs in om de rollen van alle toen aanwezigen te vervullen. Hij zet alles op alles om dat ene moment te herscheppen, want in dat moment moet het hittepunt zitten waar hij naar op zoek is. Daar moet iets zijn voorgevallen dat hem heeft gevormd tot wie hij nu is. Gedoseerd ontvouwt Koeleman Marts moedeloze worsteling met zichzelf en de wereld om hem heen. Mart reconstrueert er in zijn performance-experiment op los, in de hoop een zo waarheidsgetrouw relaas over zijn verleden te vinden. Een verhaal dat troost, veiligheid en geborgenheid biedt.

De twaalf strak geregisseerde hoofdstukken ontvouwen het mysterie van Marts verleden en barsten van briljante scènes. Zoals de slapstickscène waarin Marts echte moeder (ja, hij heeft haar weten te overtuigen om mee te spelen) buiten het door hem gefabriceerde script om seks heeft met de man die zijn vader speelt. De luchtige opbouw van dat soort voorvallen en de scherpte van de dialogen doen je keihard lachen terwijl je net zo hard de stomp in Marts maag voelt. Mondjesmaat wordt duidelijk dat Marts ouders er heel bewust voor gekozen hebben om bepaalde zaken niet te vertellen (bijvoorbeeld over het waarom van het missen van nagels aan twee vingers). Ze wilden hem sparen en voorkomen dat bepaalde gebeurtenissen zijn identiteit zouden vormen, dat die hem zouden definiëren. Bij het over- en overdoen van dat ene moment uit zijn vroege jeugd, op jacht naar die ene oerscène, komt een nieuwe laag over de werkelijkheid heen en alles om Mart heen komt hem onechter voor, ‘alsof zijn omgeving was vervangen door een replica’. Het is dus maar de vraag wat dit naarstige speuren, ‘balancerend in limbo’ nu eigenlijk opheldert. Is je verleden kennen, écht kennen, de enige manier om je leven te veranderen? Heb je (al je) herinneringen nodig om jezelf te kennen?

Met Dit is jouw tijd toont Koeleman andermaal zijn vindingrijke, gracieuze vertelkunst. Hij bevestigt zijn reputatie als illusionist bij uitstek in de Nederlandse letteren. Het wekt dan ook geen verbazing dat deze wervelende roman op de longlist van de Boekenbon Literatuurprijs prijkt.

Miriam Piters

Bertram Koeleman – Dit is jouw tijd. Atlas Contact, Amsterdam. 252 blz. € 22,99.